كه حقيقت امر را نمى‌داند، و اگر بداند هرگز آنچه را مى‌خواست درخواست نمى‌كرد، مثلا اگر مى‌دانست كه فلان مريض مردنى است و درخواست شفاى او درخواست مرده زنده شدن است هرگز درخواست شفا نمى‌كند، و اگر مانند انبيا اين امكان را در دعاى خود احساس كند، البته دعا مى‌كند و مرده زنده مى‌شود، ولى يك شخص عادى كه دعا مى‌كند از استجابت مايوس است، و يا اگر مى‌دانست كه بهبودى فرزندش چه خطرهايى براى او در پى دارد دعا نمى‌كرد، حالا هم كه از جهل به حقيقت حال دعا كرده مستجاب نمى‌شود.

دوم اين است كه دعا، دعاى واقعى هست، ليكن در دعا خدا را نمى‌خواند، به اين معنا كه به زبان از خدا مسئلت مى‌كند، ولى در دل همه اميدش به اسباب عادى يا امور وهمى است، امورى كه توهم كرده در زندگى او مؤثرند.

پس در چنين دعائى شرط دوم (اذا دعان، در صورتى كه مرا بخواند) وجود ندارد، چون دعاى خالص براى خداى سبحان نيست، و در حقيقت خدا را نخوانده چون آن خدايى دعا را مستجاب مى‌كند كه شريك ندارد، و خدايى كه كارها را با شركت اسباب و اوهام انجام مى‌دهد، او خداى پاسخگوى دعا نيست، پس اين دو طايفه از دعا كنندگان و صاحبان سؤال دعاشان مستجاب نيست، زيرا دعايشان دعا نيست، و يا از خدا مسئلت ندارند چون خالص نيستند.

اين بود خلاصه گفتار ما در دعا، و آنچه كه از آيه مورد بحث استفاده كرديم، و با اين بيان معانى ساير آياتى هم كه در باب دعا هست روشن مى‌گردد مثل آيه:(قُلْ ما يَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّي لَوْ لا دُعاؤُكُمْ)[1] و آيه:(قُلْ أَ رَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتاكُمْ عَذابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ، أَ غَيْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ كُنْتُمْ صادِقِينَ، بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ ما تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شاءَ، وَ تَنْسَوْنَ ما تُشْرِكُونَ)[2] و آيه شريفه:(قُلْ مَنْ يُنَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُماتِ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ، تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً لَئِنْ أَنْجانا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ، قُلِ اللَّهُ يُنَجِّيكُمْ مِنْها، وَ مِنْ كُلِّ كَرْبٍ، ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِكُونَ).[3]

[1] بگو اگر دعاى شما نباشد پروردگار من به شما اعتنايى ندارد. سوره فرقان آيه 77

[2] بگو به من خبر دهيد: اگر عذاب ناگهانى خدا، و يا قيامت به سراغتان آيد، باز هم غير خدا را خواهيد خواند؟ اگر در دعوى شرك خود راستگو باشيد بايد آن روز هم غير خدا را بخوانيد، در حالى كه نمى‌خوانيد، بلكه تنها خدا را مى‌خوانيد و اگر او بخواهد عذاب را از شما بر مى‌دارد، آرى آن روز ديگر شرك يك عمر خود را فراموش خواهيد كرد. سوره انعام آيه 41

[3] از ايشان بپرس چه كسى‌را از ظلمت‌هاى خشكى وآن گاه كه خدا را به تضرع و مى‌خوانيد، و مى‌گوئيد: اگر ما را از اين‌نجات دهد از شكرگزاران خواهيم بود، نجات مى‌بخشد، آن‌وقت خودت در پاسخ بگو: شما را از آن ورطه و از هر بلائى نجات مى‌دهد، و شما دوباره شرك مى‌ورزيد. سوره انعام آيه 64