[1] و نيز در باره كسانى كه قدرت تحقيق نداشته، و به خاطر اختلافى كه علماى دين در دين انداختند امر بر آنان مشتبه شده، مى‌فرمايد:(إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ، لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً، وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا فَأُولئِكَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ، وَ كانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً)[2].

[فطرى بودن دين با غفلت و اشتباه منافاتى ندارد]

علاوه بر اينكه فطرت منافاتى با غفلت و اشتباه ندارد، بله با گمراهى عمدى و از روى بغى و طغيان منافات دارد، (و خلاصه هر چند دين خدا فطرى است، اما منافات ندارد كه در اثر ايجاد اختلاف علما، دين خدا دچار اختلاف شود، و عامه مردم هم به تبع، دچار گمراهى گردند، و مسئول هم نباشند، ولى علمايى كه عمدا اختلاف مى‌كنند، بر خلاف فطرت خود قدم برداشته‌اند.

و بهمين جهت خداى تعالى بغى را مخصوص علما كرده، كه آيات الهيه بر ايشان روشن بوده، مع ذلك زير بار نرفته‌اند و در باره آنان در جاى ديگر فرموده:(وَ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ كَذَّبُوا بِآياتِنا أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فِيها خالِدُونَ)[3].

و آيات در اين باره بسيار زياد است، كه در تمامى آنها بعد از كلمه كفر تكذيب را هم اضافه كرد، تا اهل دوزخ را منحصر در كسانى كند كه با داشتن علم، خدا و آياتش را انكار كردند، و سخن كوتاه آنكه مراد از آيه شريفه اين است كه اين اختلاف يعنى اختلاف در دين به دست علماى دين در مردم مى‌افتد.

(فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ) اين جمله مورد اختلاف را بيان مى‌كند، كه آن عبارت است از حق، حقى كه كتاب از ناحيه خدا آورده، هم چنان كه جمله:(وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ) نيز تصريح بدان دارد، در

[1] يك دسته ديگر به گناهان خود اعتراف دارند، مردمى هستند كه عمل صالح و عمل زشتشان را با يكديگر مخلوط كرده‌اند، و بعيد نيست خدا از آنان بگذرد، و خدا آمرزگار مهربان است ...

دسته سوم كسانى هستند كه منتظر امر خدايند، خدا هم يا عذابشان مى‌كند، و يا از جرمشان مى‌گذرد، و خدا داناى فرزانه است. سوره توبه آيه 107

[2] مگر مستضعفين از مردان و زنان و فرزندانى كه نمى‌توانند خود را از شر مستكبرين رها كنند، و نه قدرت تشخيص حق از باطل دارند، اينگونه افراد اميد است مورد عفو خدا واقع شوند، چون خدا اهل عفو و مغفرت است. سوره نساء آيه 98

[3] و كسانى كه كفر ورزيدند، و آيات ما را تكذيب كردند، ياران دوزخند، و در آن جاودانه خواهند بود. سوره بقره آيه 39