نام کتاب : ترجمه تفسیر المیزان نویسنده : علامه طباطبایی جلد : 19 صفحه : 78
سبحان را بر
مىشمارد، و سياق در همه اين آيات سياق انحصار است، مىفهماند كه ربوبيت منحصر در
خداى تعالى است. و براى او شريكى در ربوبيت نيست، و اين انحصار منافات با وساطت
اسباب طبيعى و يا غير طبيعى در آن امور ندارد. مانند واسطه بودن مسرت و اندوه
درونى و اعضايى كه اين مسرت و اندوه را نشان مىدهد در تحقق خنده و گريه، و يا
واسطه شدن اسباب طبيعى و غير طبيعى متناسب در احياء و اماته، و در خلقت نر و ماده،
و پديد آمدن غنى و فقر، و يا نابود كردن امتهاى هالك، چون وقتى اين اسباب هم همه
مسخر امر خدا باشند و هيچ استقلالى از خود نداشته و از ما فوق خود منقطع نباشند،
قهرا وجود آنها و آثار وجوديشان و آنچه كه بر آنها مترتب مىشود ملك خداى تعالى
خواهد بود، و كسى و چيزى شريك خدا در اين ملك نيست.
پس
معناى جمله اين است كه خداى تعالى تنها كسى است كه خنده را در شخص خندان و گريه را
در شخص گريان ايجاد كرده، و كسى در آن شريك خدا نيست. و اين منافات ندارد با اينكه
ما خنده و گريه را به خود انسانها نسبت مىدهيم، براى اينكه نسبت خنده و گريه و هر
كار ديگر به انسان به خاطر اين است كه قائم به انسان است ولى نسبت دادن آن به خداى
تعالى به خاطر اين است كه خدا آن را ايجاد كرده، و بين اين دو نسبت فرق بسيار است.
و
باز منافاتى نيست بين اراده الهى به خنده و گريه انسان، با اراده خود انسان به
خنديدن و گريستن، و اراده الهى باعث نمىشود كه اراده خود انسان باطل شود و شخص
خندان مجبور به خنده باشد، براى اينكه اراده الهى به مطلق خنده تعلق نگرفته، كه به
هر صورت كه بوده باشد صورت بگيرد، بلكه تعلق گرفته است به خنده ارادى و به اختيار،
خندهاى كه از اراده انسان و اختيارش سر مىزند، نه هر خنده و لو به اجبار، پس
اراده خود انسان سبب خنديدن او است سببى كه در طول سببيت اراده خداى سبحان است، نه
در عرض آن، تا تزاحم و منافاتى پيش آيد، و يا هر دو دخالت داشته باشند و اشكال شود
كه دو سبب چگونه يك مسبب را ايجاد كنند، و در نتيجه ناگزير شويم براى رفع اشكال
بگوييم:
افعال
اختيارى انسان هم مخلوق خداست، و خود انسان در آن دخالتى ندارد، هم چنان كه جبرى
مذهبان گفتهاند، و يا به عكس بگوييم: مخلوق خود انسان است، و خداى تعالى در آنها
هيچ دخالتى ندارد كه معتزلى مذهبان آن را مىگويند.
از
آنچه گذشت فساد گفتههاى بعضى[1] از مفسرين
روشن مىشود كه گفتهاند: