شهادتين باشد، اعم از اينكه از صميم قلب و ايمان درونى باشد، و يا تنها گفتار بدون ايمان درونى، و كافر شدنشان بدين جهت بوده باشد كه اعمالى نظير استهزاء به دين خدا، و يا رد بعضى از احكام آن مرتكب شده باشند، و نتيجه‌اش خروج ايمان- اگر واقعا ايمان داشته‌اند- از دلهايشان بوده.

[معناى اينكه خداوند بر دل‌هاى منافقين مهر زده‌]

و جمله‌(فَطُبِعَ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ) نتيجه‌گيرى عدم فهم منافقين است از مهرى كه به دلهايشان خورده، و اين نتيجه‌گيرى بر آن دلالت دارد كه طبع و مهر به دل خوردن باعث مى‌شود ديگر دل آدمى حق را نپذيرد، پس چنين دلى براى هميشه مايوس از ايمان و محروم از حق است.

حال ببينيم مهر به دل خوردن يعنى چه؟ يعنى همين كه دل به حالتى در آيد كه ديگر پذيراى حق نباشد، و حق را پيروى نكند، پس چنين دلى قهرا تابع هواى نفس مى‌شود، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:(طَبَعَ اللَّهُ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ)[1] و نيز نتيجه ديگرش اين است كه حق را نفهمد و نشنود، و به آن علم و يقين پيدا نكند، هم چنان كه فرموده:(وَ طُبِعَ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَفْقَهُونَ)[2] و نيز فرموده:(وَ نَطْبَعُ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَسْمَعُونَ)[3]، و نيز فرموده:(وَ طَبَعَ اللَّهُ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا يَعْلَمُونَ)[4] و به هر حال بايد دانست كه خداى تعالى ابتداء مهر بر دل كسى نمى‌زند، بلكه اگر چنين مى‌كند به عنوان مجازات است، چون مهر بر دل زدن گمراه كردن است، و اضلال جز بر اساس مجازات به خداى تعالى منسوب نمى‌شود، كه اين معنا مكرر در اين تفسير بيان شد.

(وَ إِذا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسامُهُمْ وَ إِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ ...) ظاهرا خطاب و چون ايشان را ببينى و سخنان ايشان را مى‌شنوى ، خطاب به شخص معينى نيست، بلكه خطابى است عمومى به هر كس كه ايشان را ببيند، و سخنان ايشان را بشنود، چون منافقين همواره سعى دارند ظاهر خود را بيارايند، و فصيح و بليغ سخن بگويند. پس تنها رسول خدا 6 مورد خطاب نيست. و منظور اين است كه بفهماند منافقين چنين وضعى به خود مى‌گيرند: ظاهرى فريبنده، و بدنى آراسته دارند به طورى كه هر كس به آنان برخورد كند از ظاهرشان خوشش مى‌آيد، و از سخنان شمرده و

[1] خدا بر دلهايشان مهر زد، در نتيجه پيروى از هواى نفس خود كردند. سوره محمد، آيه 16.

[2] بر دلهايشان مهر زده شد و ديگر نمى‌فهمند. سوره توبه، آيه 87.

[3] بر دلهايشان مهر مى‌زنيم و ديگر نمى‌شنوند. سوره اعراف، آيه 100.

[4] بر دلهايشان مهر زده شد، و ديگر علم پيدا نمى‌كنند. سوره توبه، آيه 93.