خدا مالك و طلبكار چيزى نيست، و او مالك هر چيز است، هم چنان كه خودش فرموده:(قُلْ فَمَنْ يَمْلِكُ مِنَ اللَّهِ شَيْئاً)[1].

و كوتاه سخن اينكه: جمله‌(ما أَمْلِكُ ...)، يك نوع اعتراف به عجز در مقامى است كه ممكن است كسى از شنيدن لاستغفرن لك بويى از اثبات قدرت استشمام كند، لذا براى دفع اين توهم بلافاصله به عجز خود اعتراف كرد، نظير كلام شعيب كه بعد از گفتن (إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ‌)- من جز اين نمى‌خواهم كه تا آنجا كه بتوانم اصلاح كنم بلافاصله گفت:(وَ ما تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ) تا اصالت و استقلالى را كه ممكن است كسى از جمله اولش استفاده كند از خود نفى كرده باشد، و بفهماند كه هيچ گونه قدرت و استطاعتى از خود ندارد.

(رَبَّنا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنا وَ إِلَيْكَ أَنَبْنا وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ)- اين جمله نيز تتمه كلامى است كه قرآن كريم از ابراهيم و مؤمنين به وى نقل كرده بود، و مسلمانان را به تاسى به وى وا مى‌داشت. و اين جمله دعائى است از نامبردگان به درگاه پروردگارشان، و مناجاتى است دنبال آن تبرى كه از قوم خود كردند، چون تبرى جستن آنهم به آن شدت، ممكن است اثار سويى به بار آورد، و ايمان را از آدمى سلب كند، لذا دعا كردند كه پروردگارا به تو توكل مى‌كنيم، و به سوى تو توبه مى‌آوريم، و بازگشت به سوى تو است.

جمله مذكور مقدمه‌اى است براى دعائى كه بعدا مى‌آيد، در حقيقت دعاى خود را با اين مقدمه افتتاح كردند، و در آن مقدمه موقعيتى را كه در بيزارى از اعداء دارند ذكر نموده، گفتند پروردگارا توكل ما بر تو است، و به سوى تو برمى‌گرديم و منظورشان اين بوده كه ما در موقعيتى از زندگى قرار داريم كه ممكن است فكر كنيم زمام نفس ما در دست خود ما است، و اين خود ما هستيم كه امور خود را تدبير مى‌كنيم، ولى ما نسبت به نفس خود به تو رو مى‌آوريم، و آن را به تو رجوع مى‌دهيم، و نسبت به امورمان كه بايد تدبيرش كنيم، آن را هم به خود تو وا مى‌گذاريم، و خلاصه مشيت تو را جايگزين مشيت خود مى‌سازيم، تويى وكيل ما در امور، آن را به هر گونه كه خودت مى‌خواهى تدبير فرما.

آن گاه گفتند:(وَ إِلَيْكَ الْمَصِيرُ) و منظورشان اين بوده كه بازگشت هر چيز چه فعل و چه فاعل فعل به سوى تو است. و خلاصه اگر در انابه آوردنمان به سوى تو خود را به تو سپرديم، و در توكلمان بر تو تدبير امورمان را به تو واگذار نموديم، راهى را پيش گرفتيم كه مطابق با

[1] بگو پس آن كيست كه از خدا چيزى را مالك و طلبكار باشد؟. سوره مائده، آيه 17.