است، و معناى تولى دبر پشت به جنگ كردن و عقبگرد كردن است، و معناى آيه اين است كه: همين جمعيتى كه به آن مى‌بالند به زودى شكست خورده و عقبگرد مى‌كنند و پا به فرار مى‌گذارند.

و در اين آيه از شكست كفار و تفرق جمعيت آنان پيشگويى مى‌كند، و دلالت دارد بر اينكه اين شكست و مغلوبيت ايشان در جنگى واقع خواهد شد كه خودشان به راه مى‌اندازند، و همين طور هم شد، يعنى جنگ بدر پيش آمده و كفار شكست خوردند، و اين خود يكى از پيشگوييهاى قرآن كريم است.

(بَلِ السَّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَ السَّاعَةُ أَدْهى‌ وَ أَمَرُّ) كلمه أدهى اسم تفضيل از دهاء است، و دهاء عبارت است از بلاى عظيم و سختى كه راهى براى نجات از آن نباشد، پس ادهى به معناى بلايى است عظيم‌تر، و همچنين كلمه أمر اسم تفضيل از مرارت (تلخى) است، كه ضد حلاوت (شيرينى) است، و در آيه شريفه از تهديد به شكست و عذاب دنيوى اعراض شده، تهديدشان مى‌كند به اينكه به زودى در قيامت بلايى عظيم‌تر و تلخ‌تر از شكست به سرشان خواهد آمد، و قبلا هم در آغاز خبرهاى تهديدآميز مساله قيامت ذكر شده بود، و گفتار در اين جمله ترقى او را مى‌رساند.

و معناى آيه اين است كه: تمامى عقوبت آنان در شكست و عذاب دنيوى خلاصه نمى‌شود، بلكه عقوبتى كه در قيامت دارند و قبلا هم بدان اشاره كرده بوديم كه موعد ايشان است عظيم‌تر از هر داهيه و عذاب، و تلخ‌تر از هر تلخى ديگر است.

(إِنَّ الْمُجْرِمِينَ فِي ضَلالٍ وَ سُعُرٍ) كلمه سعر جمع سعير است، و سعير به معناى آتش شعله‌ور است، و در اين آيه مطلب آيه قبل تعليل شده، و در نتيجه معناى مجموع دو آيه چنين مى‌شود: علت اينكه گفتيم قيامت بلايى عظيم‌تر و تلخ‌تر است اين است كه ايشان مجرمند، و مجرمين از نظر موطن سعادت يعنى بهشت در ضلالتند، و در عوض در آتشى شعله‌ور قرار دارند.

(يَوْمَ يُسْحَبُونَ فِي النَّارِ عَلى‌ وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ) كلمه سحب كه مصدر فعل مجهول يسحبون است به معناى اين است كه انسانى را با صورت روى زمين بكشند، و كلمه يوم ظرفى است براى جمله‌(فِي ضَلالٍ وَ سُعُرٍ)، و كلمه سقر يكى از اسامى جهنم است، و مس كردن سقر به اين است كه: سقر با حرارت و عذابش به ايشان برسد.

و معناى آيه اين است كه: اينكه گفتيم مجرمين از نظر رسيدن به منزلگاه سعادت در