خود حق را پوشيده بدارند، چون كفر به معناى پنهان كردن است. و اشاره در جمله‌(هذا شَيْ‌ءٌ عَجِيبٌ) به مساله بعث و بازگشت به سوى خدا است، مى‌گويند مساله معاد امرى است عجيب، هم چنان كه آيه بعدش همين را تفسير مى‌كند و از قول آنان مى‌فرمايد:(أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً ...).(أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً ذلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ) كلمه رجع و رجوع هر دو يك معنا دارند. و مراد از بعيد بودن، بعيد بودن از جهت عقل است.

و جواب كلمه اذا در جمله‌(أَ إِذا مِتْنا وَ كُنَّا تُراباً) حذف شده، چون جمله (ذلِكَ رَجْعٌ بَعِيدٌ) بر آن دلالت مى‌كرد و تقدير كلام ء اذا متنا و كنا ترابا نبعث و نرجع ذلك رجع بعيد- آيا وقتى مرديم و خاك شديم مبعوث مى‌شويم و برمى‌گرديم، اين چه برگشتن بعيدى است مى‌باشد، و استفهام در آن به اصطلاح استفهام تعجبى است، يعنى استفهامى كه منظور از آن به شگفت واداشتن شنونده است.

و اگر جواب اذا حذف شده براى اين است كه اشاره كند به اينكه آن قدر عجيب است كه اصلا گفتنى نيست، چون عقل هيچ صاحب عقلى آن را نمى‌پذيرد، و اين آيه همان مضمونى را افاده مى‌كند كه آيه‌(وَ قالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِي الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ)[1] آن را افاده مى‌كند.

و معناى آيه اين است كه: مشركين تعجب مى‌كنند و مى‌گويند: آيا وقتى كه ما مرديم و خاك شديم و ذات ما آن چنان باطل و نابود شد كه ديگر اثرى از آن به جاى نماند دوباره مبعوث مى‌شويم و برمى‌گرديم؟ آن وقت گويا گوينده‌اى به ايشان مى‌گويد: از چه چيزى تعجب مى‌كنيد؟ در پاسخ مى‌گويند: آخر اين برگشتن برگشتنى باور نكردنى است، و عقل آن را نمى‌پذيرد، و زير بار آن نمى‌رود.

[مفاد آيه:(قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ ...) كه در مقام رد سخن مشركين مبنى بر استبعاد معاد است‌]

(قَدْ عَلِمْنا ما تَنْقُصُ الْأَرْضُ مِنْهُمْ وَ عِنْدَنا كِتابٌ حَفِيظٌ) اين آيه سخن آنان و استبعادشان نسبت به بعث و رجع را رد مى‌كند، چون آنان استناد جستند به اينكه بعد از مردن به زودى متلاشى مى‌شويم و بدنهايمان خاك مى‌شود، و با خاكهاى ديگر مخلوط مى‌گردد، خاك هم كه با خاك فرقى ندارد تا مشتى از آن، خاك‌

[1] گفتند: آيا بعد از آنكه در زمين گم شديم آيا دوباره خلقتى جديد به خود مى‌گيريم؟ سوره الم سجده، آيه 10.