(بِها وَ أَهْلَها وَ كانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيماً )[1].

[امر به اصلاح بين دو طايفه از مؤمنين كه به جنگ با هم پرداخته‌اند و تعليل آن به اينكه مؤمنان برادر يكديگرند]

(وَ إِنْ طائِفَتانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما ...) كلمه اقتتال و تقاتل به يك معنا است، هم چنان كه استباق و تسابق به يك معنا است. و برگردانيدن ضمير جمع به دو طائفه، به اعتبار معنا است (چون هر چند دو طائفه بودند، و مى‌بايد ضمير تثنيه به آن دو برگردد، ولى چون دو طائفه چندين نفر هستند، پس از حيث نفر جمعند) هم چنان كه در عبارت‌(فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما) كه ضمير تثنيه به آن بر مى‌گردد، به اعتبار لفظ طائفتان مى‌باشد.

از بعضى از مفسرين‌[2] نقل شده كه در وجه فرق بين دو ضمير، كه چرا يك جا ضمير جمع به طائفتان برگردانيده، و يك جا ضمير تثنيه گفته‌اند: سرش اين است كه در اولى (كه ضمير جمع برگردانده) دو طائفه در حال جنگ، يك طائفه مخلوط به هم هستند، و چون جمعيتى هستند، ضمير جمع به آنها برمى‌گردد، و در دومى كه ضمير تثنيه برگردانده، به اين جهت است كه در آن حال دو طائفه جدا از همند.

(فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى‌ فَقاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِي‌ءَ إِلى‌ أَمْرِ اللَّهِ)- كلمه بغى كه مصدر بغت است، به معناى ظلم و تعدى بدون حق است، و كلمه فى كه جمله تفي‌ء از آن اشتقاق يافته، به معناى برگشتن است. و مراد از أمر اللَّه دستوراتى است كه خداى تعالى داده. و معناى آيه اين است كه: اگر يكى از دو طائفه مسلمين به طائفه ديگر بدون حق ستم كرد، بايد با آن طائفه كه تعدى كرده قتال كنند تا به امر خدا برگردند و دستورات الهى را گردن نهند.

(فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما بِالْعَدْلِ)- يعنى اگر با قتال شما طائفه تجاوزكار سر جاى خود نشست، و اوامر خدا را گردن نهاد، آن وقت در مقام اصلاح بين آن دو طائفه برآييد. اما اصلاح تنها به اين نباشد كه سلاح‌ها را زمين بگذاريد، و دست از جنگ بكشيد، بلكه اصلاحى توأم با عدل باشد، به اين معنا كه احكام الهى را در مورد هر كسى كه به او تجاوز شده- مثلا كسى از او كشته شده، و يا عرض و مال او و يا حق او تضييع شده- اجراء كنيد.

(وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ)- كلمه اقساط - به كسره همزه- به معناى آن است كه به هر يك، آن حقى را كه مستحق است و آن سهمى را كه دارد بدهى. پس عطف‌

[1] و اگر كلمه تقوى را صفت جدا ناشدنى آنان كرد، براى اين بود كه خود آنان سزاوارتر به آن بودند از ديگران، و ايشان اهل آن بودند و خدا به هر چيزى دانا است. سوره فتح، آيه 26.

[2] روح المعانى، ج 26، ص 150.