بعضى از مفسرين‌[1] براى فرار از اين اشكال گفته‌اند: لام در جمله ليغفر در عين اينكه صداى كسره دارد لام قسم است، و اصل آن ليغفرن بود كه نون تاكيد از آن حذف شده، و راء آن هم چنان به صداى بالا باقى مانده، تا بفهماند نون در اينجا حذف شده.

ليكن اين سخنى است غلط چون در ميان عرب چنين استعمالى سابقه ندارد و همچنين گفتار بعضى‌[2] ديگر كه براى فرار از اشكال گفته‌اند: علت فتح، تنها آمرزش گناهان نيست، بلكه مجموع آمرزش ، اتمام نعمت ، هدايت و نصرت عزيز علت است، پس منافات ندارد كه يكى از آنها به خصوص، يعنى آمرزش گناهان فى نفسه علت فتح نباشد.

اين حرف نيز بسيار بى پايه است و هيچ ارزشى ندارد، چون بخشش گناه نه علت فتح است و نه جزء علت و نه حتى به نوعى با مطالبى كه بر آن عطف شده ارتباط دارد تا بگوييم مساله آمرزش گناه با علل فتح مخلوط شده، پس هيچ مصححى براى اينكه به تنهايى علت معرفى شود، و نه براى اينكه با علل ديگر و ضمن آنها مخلوط شود نيست.

و كوتاه سخن اينكه: اين اشكال خود بهترين شاهد است بر اينكه مراد از كلمه ذنب در آيه شريفه، گناه به معناى معروف كلمه يعنى مخالفت تكليف مولوى الهى نيست.

و نيز مراد از مغفرت معناى معروفش كه عبارت است از ترك عذاب در مقابل مخالفت نامبرده نيست، چون كلمه ذنب در لغت آن طور كه از موارد استعمال آن استفاده مى‌شود عبارت است از عملى كه آثار و تبعات بدى دارد، حال هر چه باشد. و مغفرت هم در لغت عبارت است از پرده افكندن بر روى هر چيز، ولى بايد اين را هم بدانيم كه اين دو معنا كه براى دو لفظ ذنب و مغفرت ذكر كرديم (و گفتيم كه متبادر از لفظ ذنب مخالفت امر مولوى است كه عقاب در پى بياورد، و متبادر از كلمه مغفرت ترك عقاب بر آن مخالفت است) معنايى است كه نظر عرف مردمان متشرع به آن دو لفظ داده، و گرنه معناى لغوى ذنب همان بود كه گفتيم عبارت است از هر عملى كه آثار شوم داشته باشد، و معناى لغوى مغفرت هم پوشاندن هر چيز است.

حال كه معناى لغوى و عرفى اين دو كلمه روشن شد، مى‌گوييم قيام رسول خدا به دعوت مردم، و نهضتش عليه كفر و وثنيت، از قبل از هجرت و ادامه‌اش تا بعد از آن، و

[1] روح المعانى، ج 26، ص 90.

[2] تفسير روح المعانى، ج 26، ص 90.