و آثار، تركيب اين نظام عالم محسوس صورت مى‌گيرد. و نيز او است كسى كه رزق روزى خواران را مى‌دهد، و به مقتضاى علمش آن را كم و زياد مى‌كند، و همه اينها همان تدبير است، پس خدا رب و مدبر امور است.

پس معناى جمله‌(فاطِرُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) اين شد كه از پديد آرنده موجودات از كتم عدم است، آنهم بر اساس ابداع.

و معناى جمله‌(جَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجاً) اين شد كه: او شما را نر و ماده آفريد تا با ازدواج مساله توالد و تناسل و زياد شدن افراد صورت بگيرد. و معناى جمله‌(وَ مِنَ الْأَنْعامِ أَزْواجاً) اين شد كه: چارپايان را هم نر و ماده آفريد(يَذْرَؤُكُمْ فِيهِ) يعنى در اين قرار دادن، نسل شما را زياد مى‌كند. و خطاب در جمله يذرؤكم هم به انسان است و هم به حيوان. و ضمير كم را كه مخصوص عقلاء است- به گفته زمخشرى- از اين جهت به همه برگردانيده كه جانب انسانها را غلبه داده.

(لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‌ءٌ)- يعنى مثل خدا چيزى نيست، در نتيجه حرف كاف زائد است كه تنها به منظور تاكيد آمده، و نظائر آن در كلام عرب بسيار است.

(وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ)- يعنى حاجت‌ها و مسألت‌هايى را كه خلق از او دارند مى‌شنود، و اعمال آنها را مى‌بيند، هم چنان كه در باره مسألت خلق فرموده:(يَسْئَلُهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ)[1] و در باره استجابت مسألت آنها فرموده:(وَ آتاكُمْ مِنْ كُلِّ ما سَأَلْتُمُوهُ)[2] و در باره بينايى‌اش به اعمال خلق فرموده‌(وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ)[3].

(لَهُ مَقالِيدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ...) كلمه مقاليد به معناى مفاتيح (كليدها) است، و اثبات مقاليد براى آسمانها و زمين دلالت دارد بر اينكه آسمانها و زمين گنجينه‌هايى هستند براى آنچه كه در عالم به ظهور مى‌رسد، و آنچه از حوادث و آثار وجودى كه به وقوع مى‌پيوندد.

(يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشاءُ وَ يَقْدِرُ)- بسط دادن رزق، به معناى توسعه آن است، و قدر رزق به معناى تضييق آن مى‌باشد. و كلمه رزق به معناى هر چيزى است كه بقاء روزى خوار بدان ادامه يابد، و حوائجش را برآورد تا هستى‌اش استمرار يابد.

و اگر در آخر اين فصل جمله‌(إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيمٌ) را آورد، براى اين است كه اشاره‌

[1] تمامى آنچه در زمين و آسمان است از خدا مسألت دارند. سوره رحمان، آيه 29.

[2] و از تمامى آنچه را كه از او مى‌خواهيد به شما مى‌دهد. سوره ابراهيم، آيه 34.

[3] و خدا به آنچه مى‌كنيد بينا است. سوره حديد، آيه 4.