تكوين را تدبير نموده، و اسباب و مسببات را طورى تنظيم كند كه نتيجه‌اش پديد آمدن فلان موجود و بقاء آن و نيز مقدرات آن باشد. و يكى ديگر به نظام تشريع يعنى تدبير اعمال انسانها به اينكه قوانينى و احكامى مقرر كند كه اگر انسانها رفتار خود را در طول زندگى با آن قوانين تطبيق دهند، آن قوانين ايشان را به كمال سعادتشان برساند.

و معلوم است كسى كه خداى را به تنهايى ولى خود مى‌گيرد، هم در ناحيه تكوين و هم در ناحيه تشريع، امر تدبير خود را مستند به او مى‌داند، و در هر دو ناحيه او را مرجع خود مى‌داند. در ناحيه تكوين از تمامى اسباب ظاهرى منقطع گشته، و به هيچ سببى ركون و اعتماد نمى‌كند، چون خدا را يگانه سببى مى‌داند كه شكست ناپذير است و سببيت هر سببى از او است، و اين همان توكل است.

و در ناحيه تشريع هم در هر واقعه‌اى كه در طول زندگى با آن روبرو مى‌شود، به حكم خدا رجوع مى‌كند، و اين همان انابه است. پس معلوم شد كه چگونه جمله‌(عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ) و جمله‌(وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ) دو اثر از آثار جمله‌(ذلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي) است. و معنايش اين است كه من به خاطر آنكه غير از خدا رب و ولى تدبيرى ندارم، لا جرم در همه امور زندگيم به او رجوع مى‌كنم، هم در تكوين و هم در تشريع.

[احتجاج بر انحصار ربوبيت در خداى سبحان‌]

(فاطِرُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ...) بعد از آنكه تصريح كرد به اينكه خداى تعالى رب او است، چون حجت‌ها بر انحصار ولايت در او اقامه شد، اينك به دنبالش در اين آيه و آيه بعدش اقامه حجت مى‌كند بر اينكه ربوبيت هم منحصر در او است.

و خلاصه حجت مذكور اين است كه: خداى تعالى (به اعتراف خود شما مشركين) پديد آرنده موجودات و فاطر آنها است، يعنى موجودات را او از كتم عدم بيرون مى‌آورد و شما را نر و ماده خلق كرد، و از اين راه عدد شما را بسيار كرد، و همچنين حيوانات را نيز نر و ماده آفريد، و از اين طريق آنها را تكثير نمود، تا شما (نسل به نسل) از آن حيوانات استفاده كنيد، و اين، هم خلقت است و هم تدبير.

و نيز او سميع است، يعنى آنچه از حوائج كه مخلوقاتش دارند و (به دل و يا زبان سر از خدا) مى‌خواهند، مى‌شنود. و هر حاجتى كه دارند البته به مقدارى كه استحقاق دارند بر مى‌آورد. و نيز او بصير است، يعنى هر عملى كه خلق انجام دهد مى‌بيند، و بر طبق اعمالشان جزايشان مى‌دهد، و او كسى است كه تمامى كليدهاى خزائن آسمانها و زمين را مالك است، خزينه‌هايى كه خواص و آثار همه موجودات در آن ذخيره مى‌شود، و با ظهور آن خواص‌