طرف آن متمايل و يا از آن گريزان شود، و آتش شعور ندارد، صحيح نيست، براى اينكه اولا دليلى بر آن نيست، و بلكه عرضه كالا بر بيع و آيه‌(إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ)[1] دليل بر خلاف آن است. و ثانيا قبول نداريم كه آتش دوزخ شعور نداشته باشد چون در اخبارى صحيح آمده كه بهشت و دوزخ شعور دارند، و آيه شريفه‌(يَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ هَلِ امْتَلَأْتِ وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِيدٍ)[2] و آياتى ديگر هم بدان اشعار دارد.

و اما اينكه گفتند مناسب اين است كه معروض را نزد معروض عليه ببرند نه بعكس.

در جواب مى‌گوييم اين را هم قبول نداريم كه همه جا بايد چنين باشد، براى اينكه در آيه 72 از سوره احزاب ديديم كه چنين نبود (چون در آنجا امانت كه يا دين است و يا ولايت نزد آسمانها و زمين و جبال برده نشده).

علاوه بر اين، در كلام خداى تعالى آياتى هست كه دلالت دارد بر آمدن آتش نزد كفار، مانند آيه‌(وَ جِي‌ءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسانُ وَ أَنَّى لَهُ الذِّكْرى‌)[3].

پس حق همان است كه گفتيم: عرضه عبارت است از اظهار نمودن مانعى كه نگذارد چيزى متلبس به چيزى شود، و اين معنا يك معناى نسبى است كه همواره دو طرف مى‌خواهد، چيزى كه هست ممكن است اولى فرع و معروض، و دومى اصل و معروض عليه واقع شود، يك بار آتش دوزخ عرضه بر كافران شود، به اين عنايت كه كافر عمل صالح و يا شفيعى ندارد كه مانع داخل شدنش در آتش شود، مانند اين مورد كه فرموده:(وَ عَرَضْنا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكافِرِينَ عَرْضاً)[4]، و يك بار ديگر كفار عرضه بر آتش شوند، به اين عنايت كه هيچ مانعى از ناحيه آتش جلوگير عذاب آنان نيست، مانند اين مورد كه مى‌فرمايد:(النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا)[5] و اين مورد كه مى‌فرمايد:(يُعْرَضُ الَّذِينَ كَفَرُوا عَلَى النَّارِ ...).

و بنا بر اين نزديكتر به ذهن اين است كه هر دو عرضه در قيامت صورت مى‌گيرد، هم عرضه كفار بر جهنم، و هم عرضه جهنم بر كفار. عرضه جهنم بر كفار وقتى است كه خود را براى اولين بار به كفار نشان مى‌دهد، و عرضه كفار بر جهنم هنگامى است كه به حساب‌ها

[1] ما امانت را بر آسمانها و زمين و كوه‌ها عرضه كرديم. سوره احزاب، آيه 72.

[2] روزى كه به جهنم مى‌گوييم آيا پر شدى مى‌گويد آيا باز هم هست. سوره ق، آيه 30.

[3] آن روز جهنم را مى‌آورند، در آن روز انسانها همه متذكر مى‌شوند، ولى چه جاى تذكر است.

سوره فجر، آيه 23.

[4] ما جهنم را عرضه كرديم بر كافران عرضه كردنى. سوره كهف، آيه 100.

[5] هر صبح و شام كفار عرضه به جهنم مى‌شوند. سوره مؤمن، آيه 46.