تقدير فى خلق السماوات است، صحيح نيست، و بدون هيچ حاجتى بيهوده خود را به زحمت انداخته.

[آيت بودن خلقت انسان و جنبندگان‌]

(وَ فِي خَلْقِكُمْ وَ ما يَبُثُّ مِنْ دابَّةٍ آياتٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ) كلمه يبث از مصدر بث است كه به معناى متفرق كردن و افشاندن است. و بث جنبندگان به معناى اين است كه خداى تعالى آنها را در زمين منتشر و متفرق كرده، هم چنان كه در جاى ديگر در باره خلقت انسان فرموده:(ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ تَنْتَشِرُونَ)[1].

و معناى آيه شريفه اين است كه: و در خود شما از حيث وجودتان كه وجودى است مخلوق و نيز در جنبندگان از اين حيث كه خداى تعالى خلقشان كرده و در زمين متفرق و پراكنده ساخته، آياتى است براى مردمى كه راه يقين را سلوك مى‌كنند.

و خلقت انسان علاوه بر اينكه موجودى است زمينى و مرتبط به ماده، نوع ديگرى است از خلقت كه با خلقت آسمانها و زمين اختلاف دارد، براى اينكه آسمانها و زمين تنها موجودى مادى هستند، ولى انسان موجودى است مركب از بدنى مادى و تركيب يافته از مواد عنصرى و زمينى كه با مرگ فاسد و متلاشى مى‌شود، و از چيزى ديگر وراى ماده، چيزى كه از نسج عالم بالا، و مجرد از ماده است، و به همين جهت با مرگ فاسد نمى‌شود، بلكه در هنگام مرگ، بدن متوفى مى‌شود، يعنى به تمام و كمال گرفته مى‌شود، و نزد خدا محفوظ مى‌ماند، و اين چيز همان است كه قرآن آن را روح ناميده و فرموده‌(وَ نَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي)[2].

و نيز بعد از آنكه خلقت انسان از نطفه، و سپس علقه، و آن گاه مضغه، و در آخر تكميل ساختمان بدنى او را ذكر مى‌كند، مى‌فرمايد:(ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ)[3] و نيز در باره حقيقت مرگ انسان فرموده:(قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِي وُكِّلَ بِكُمْ)[4].

پس كسى كه در خلقت انسان تدبر و نظر مى‌كند، در حقيقت در آيتى ملكوتى نظر مى‌افكند، آيتى وراى آيات مادى. و همچنين است ناظر در خلقت جنبندگان، چون آنها نيز جان دارند، داراى حيات و شعورند، هر چند از نظر حيات و شعور، و همچنين از نظر تجهيزات بدنى پائين‌تر از انسانند، ولى همه آنها براى كسى كه اهل يقين باشد آيتند، و اهل يقين با

[1] سوره روم، آيه 20.

[2] و از روح خود در آن دميدم. سوره حجر، آيه 29.

[3] و سپس او را خلقتى ديگر كرديم. سوره مؤمنون، آيه 14.

[4] بگو آن فرشته مرگ كه موكل بر شما است شما را تمام و كامل تحويل مى‌گيرد. سوره الم سجده، آيه 11.