(وَ كُلَّ إِنسانٍ أَلْزَمْناهُ طائِرَهُ فِي عُنُقِهِ وَ نُخْرِجُ لَهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ كِتاباً يَلْقاهُ مَنْشُوراً)[1].

ظاهر آيه هم به نوعى از بينونت حكم مى‌كند به اينكه: كتابها يكى نيست، و كتاب اعمال غير از امام مبين است، چون بين آن دو فرق گذاشته، يكى را خاص اشخاص دانسته و ديگرى را براى عموم موجودات (كل شى‌ء) خوانده است، و نيز تعبير را در يكى به كتابت آورده، و در ديگرى به احصاء.

(وَ كُلَّ شَيْ‌ءٍ أَحْصَيْناهُ فِي إِمامٍ مُبِينٍ)- منظور از امام مبين لوح محفوظ است، لوحى كه از دگرگون شدن و تغيير پيدا كردن محفوظ است، و مشتمل است بر تمامى جزئياتى كه خداى سبحان قضايش را در خلق رانده، در نتيجه آمار همه چيز در آن هست، و اين كتاب در كلام خداى تعالى با اسمهاى مختلفى ناميده شده لوح محفوظ، ام الكتاب، كتاب مبين، و امام مبين، كه در هر يك از اين اسماى چهارگانه عنايتى مخصوص هست.

و شايد عنايت در ناميدن آن به امام مبين، به خاطر اين باشد كه بر قضاهاى حتمى خدا مشتمل است، قضاهايى كه خلق تابع آنها هستند و آنها مقتداى خلق. و نامه اعمال هم- به طورى كه در تفسير سوره جاثيه مى‌آيد- از آن كتاب استنساخ مى‌شود، چون در آن سوره فرموده:(هذا كِتابُنا يَنْطِقُ عَلَيْكُمْ بِالْحَقِّ إِنَّا كُنَّا نَسْتَنْسِخُ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ)[2].

بعضى‌[3] از مفسرين گفته‌اند: مراد از امام مبين، نامه اعمال است ليكن سخن وى بيهوده است. بعضى‌[4] ديگر گفته‌اند: علم خدا است . اين هم مثل همان تفسير قبل است بله اگر مرادشان از علم خدا علم فعلى او باشد باز وجهى دارد.

و از حرفهاى عجيبى كه در اين مقام گفته شده، سخن بعضى‌[5] از مفسرين است كه گفته: آنچه در لوح محفوظ نوشته مى‌شود، عبارت است از آنچه بوده و آنچه خواهد بود، اما تا روز قيامت، نه تا ابد، براى اينكه لوح نزد مسلمانان عبارت است از جسم، و هر جسمى هر قدر هم بزرگ باشد، بالأخره محدود و داراى ابعادى متناهى است، و ادله علمى بر اين معنا شاهد است. بنا بر اين ممكن نيست اين جسم محدود، حاوى و مشتمل بر تمامى جزئيات حوادث‌

[1] براى هر انسانى مقدرى به گردنش افكنده‌ايم، و روز قيامت نامه‌اى برايش بيرون مى‌كنيم كه آن را گشوده خواهد ديد. سوره اسرى، آيه 13.

[2] اين است كتاب ما كه عليه شما به حق سخن مى‌گويد به درستى ما آنچه شما مى‌كرديد، استنساخ مى‌كرديم. سوره جاثيه، آيه 29.

[3] ( 3 و 4) مجمع البيان، ج 8، ص 418.

[4] ( 3 و 4) مجمع البيان، ج 8، ص 418.

[5] روح المعانى، ج 22، ص 219.