و مراد از ظهرها روى زمين است، چون مردم روى زمين زندگى مى‌كنند، علاوه بر اين در آيه قبلى ذكرى از زمين به ميان آمده بود.

[وجه اينكه فرمود اگر خدا مردم را براى گناهانشان مؤاخذه كند جنبنده‌اى بر زمين نمى‌ماند]

و مراد از دابة- جنبنده هر موجودى است كه روى زمين جنب و جوش و حركتى داشته باشد، چه حيوان و چه انسان. و اگر به كيفر كفر و تكذيب انسانها، همه جنبندگان را هلاك مى‌كند، براى اين است كه همه جنبندگان براى انسان خلق شده‌اند، هم چنان كه خالق تعالى خودش فرمود:(خَلَقَ لَكُمْ ما فِي الْأَرْضِ جَمِيعاً)[1] و اينكه بعضى‌[2] از مفسرين گفته‌اند: اين هلاكت همه جنبندگان به خاطر شومى گناهان است، هم چنان كه از آيه‌(وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً) برمى‌آيد كه پاره‌اى از گناهان و ظلم‌ها فتنه‌اى مى‌آورد عالم‌گير، كه غير از مرتكب ظلم را نيز شامل مى‌شود. درست نيست، براى اينكه شومى گناه نبايد از گناهكار تجاوز كند و دامنگير غير او شود، هم چنان كه خداى تعالى فرموده:(وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى‌)[3] و اما آيه‌اى كه شاهد آورد، يعنى آيه‌(وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً)[4] مدلولش- به بيانى كه در تفسير سوره انفال گذشت- اين است كه: فتنه ناشى از ظلم تنها به كسانى از ايشان مى‌رسد كه مرتكب ظلم شدند، نه به عموم مردم اعم از ستمكاران و غير آنها- براى مزيد اطلاع به همانجا مراجعه شود.

(وَ لكِنْ يُؤَخِّرُهُمْ إِلى‌ أَجَلٍ مُسَمًّى)- منظور از اجل مسمى مرگ و يا قيامت است،(فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِعِبادِهِ بَصِيراً)، يعنى وقتى اجلشان رسيد، خدا به كار بندگان بصير است، هر يك را به آنچه كه كرده جزا مى‌دهد، و به اعمالشان داناست، چون بندگان او هستند، و چگونه ممكن است خالق از خلق خود و رب از عمل بنده خود غافل و جاهل باشد؟

از آنچه گذشت روشن شد كه: جمله‌(فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِعِبادِهِ بَصِيراً) از باب به كار بردن سبب در جاى مسبب است، كه همان جزا باشد.

و آيه شريفه يعنى جمله‌(وَ لَوْ يُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ ...) در حقيقت در جاى جواب از سؤالى تقديرى قرار گرفته، سؤالى كه ناشى از آيه قبلى مى‌شد، چون در آيه قبلى خداى تعالى اهل نيرنگ و تكذيب را- كه همان مشركين مكه باشند- تهديد مى‌كرد به مؤاخذه، و براى آنان‌

[1] تمامى آنچه را كه روى زمين است براى شما خلق كرد. سوره بقره، آيه 29.

[2] تفسير كشاف، ج 3، ص 619.

[3] هيچ گناهكارى گناه ديگرى را حمل نمى‌كند. سوره فاطر، آيه 15.

[4] سوره انفال، آيه 25.