مفيد باشد خود او هم از آن سود مى‌برد، و اگر مضر و بد باشد، خودش از آن متضرر مى‌گردد.

پس اين رفتار خداى تعالى كه نفع عمل صالح را به صاحبش مى‌رساند و او را ثواب مى‌دهد، و ضرر عمل بد را نيز به صاحبش مى‌رساند و عقابش مى‌كند، اصلا ظلمى نيست، و چنان نيست كه وضع شى‌ء در غير موضعش باشد.

و اگر اين روش از خداى تعالى ظلم باشد، بايد در ثواب دادن ميليونها بنده و عقاب كردن ميليونها ديگر، در برابر ميلياردها عمل نيك و بد، ظلام بندگان باشد، ولى از آنجايى كه گفتيم اين روش ظلم نيست، پس خداى تعالى ظلام بندگان نمى‌باشد، و با اين بيان روشن مى‌شود كه چرا فرمود پروردگار تو ظلام بندگان نيست و نفرمود: پروردگار تو ظالم به بندگان نيست [1].

( إِلَيْهِ يُرَدُّ عِلْمُ السَّاعَةِ) ...(إِلَّا بِعِلْمِهِ ) برگشتن علم به قيامت به سوى خدا، به معناى آن است كه اين علم مختص به او است، و احدى به جز او اطلاعى از آن ندارد. و اين معنا در كلام مجيدش مكرر آمده.

(وَ ما تَخْرُجُ مِنْ ثَمَراتٍ مِنْ أَكْمامِها)- كلمه ثمرات در اين جمله فاعل تخرج است. و حرف من كه بر سر آن آمده زايده است و تنها خاصيت تاكيد را دارد، مانند حرف باء در جمله‌(وَ كَفى‌ بِاللَّهِ شَهِيداً)[2] و كلمه أكمام جمع كم است كه به معناى غلاف و پوسته روى ميوه است، و معناى جمله اين است كه: هيچ ميوه‌اى از ظرف و غلافش بيرون نمى‌آيد و هيچ ماده‌اى حامله نمى‌شود و وضع حمل نمى‌كند، مگر با علم خدا، يعنى خداى تعالى به تمام جزئيات احوال هر چيزى دانا است.

[1] مؤلف در هنگام مقابله، اين احتمال را هم دادند كه آوردن صيغه مبالغه به منظور اين بوده كه بفهماند انواع عذابها در قيامت بسيار است.

ممكن هم هست علت آوردن صيغه مبالغه ظلام را اين بگيريم كه خواسته است به كيفيت ظلم اشاره كرده باشد، نه به كميت آن كه در وجه قبلى گذشت. به اين بيان كه: اشاره كند به اينكه عذاب دوزخ آن قدر شديد و طاقت‌فرسا است كه از هر كسى نسبت به هر كس ديگرى سرمى‌زند، مردم او را ظلام- بسيار ستمگر مى‌دانستند، چون هيچ ستمگرى حاضر نيست دشمن خود را به چنين عذابى گرفتار كند، و اصلا چنين عذابى در اختيار احدى نيست، چون آتشى است كه دست خدا افروخته، نه آتش معمولى، ولى چون عذاب مذكور اثر و خاصيت اعمال خود مردم است، و به عبارتى: عين اعمال ايشان است كه در آخرت به اين صورت در مى‌آيد، لذا نمى‌توان گفت خدا ظلام به بندگان است. مترجم.

[2] سوره نساء، آيه 79.