(كَثِيراً مِمَّا تَعْمَلُونَ)- يعنى گمان كرديد كه خداى تعالى بيشتر كارهاى شما را نمى‌داند. در اينجا اين سؤال پيش مى‌آيد كه چرا نفرمود گمان كرديد خدا كارهاى شما را نمى‌داند و چرا كلمه كثيرا را آورد؟ شايد جهتش اين بوده كه مشركين اعتقاد به خدا و صفات علياى او كه يكى از آنها علم است داشتند، و معتقد بودند كه تا اندازه‌اى علم دارد، ولى حالشان در ارتكاب گناهان حال كسى بود كه معتقد است خدا به بيشتر كارهايش اطلاع ندارد.

از آيه شريفه مورد بحث استفاده مى‌شود كه شهادت شهود به وجهى شهادت خداى تعالى نيز هست، و اين معنا صريح آيه شريفه‌(وَ لا تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلَّا كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُوداً إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ)[1] مى‌باشد.

مفسرين در توجيه معناى آيه اقوال ديگرى دارند كه سياق آيات مساعد با آن نيست.

علاوه بر اين، توجيهاتى است كه با تكلف و زحمت تمام مى‌شود، و بدين جهت متعرض نقل آن نشديم.

(وَ ذلِكُمْ ظَنُّكُمُ الَّذِي ظَنَنْتُمْ بِرَبِّكُمْ أَرْداكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ مِنَ الْخاسِرِينَ) كلمه أرداكم از مصدر ارداء است كه باب افعال از ردى به معناى هلاكت است. جمله‌(ذلِكُمْ ظَنُّكُمُ) مبتدا و خبر است، و جمله ارديكم خبر دوم آن مبتدا است.

ممكن هم هست جمله ظنكم بدل باشد از كلمه ذلكم .

و معناى آيه شريفه بنا بر احتمال اول اين است كه: اين ظنى كه گفتيم شما داشته‌ايد، ظنى بود كه شما آن را پنداشتيد، ظنى بود كه شما را به هيچ مقدارى از حق بى نياز نمى‌كرد، و جلو علم و شهادت خدا را نگرفت، و همين ظن شما را هلاك كرد، يك وقت به خود آمديد و فهميديد كه زيانكار شده‌ايد.

و بنا بر احتمال دوم، اين است كه: اين ظنى كه شما در باره پروردگارتان پنداشتيد كه او از بيشتر اعمالتان اطلاعى ندارد، شما را هلاك كرد، براى اينكه باعث شد گناه در نظرتان آسان گردد، و گناه بسيار هم كارتان را به كفر كشانيد، در نتيجه زيانكار شديد.

[1] هيچ عملى انجام نمى‌دهيد مگر آنكه او در همان آنى كه وارد آن عمل مى‌شويد شاهد بر شما است. سوره يونس، آيه 61.