رسول خدا 6 گرديد. و گويا فرموده: وقتى آيات خداى تعالى ظاهر و روشن است، ديگر قابل انكار نيست، و از جمله آنها يكى آن آياتى است كه در آثار گذشتگان هست و به زبان بى‌زبانى از هلاكت صاحبانش خبر مى‌دهد، و اين مردم آن آثار را ديده‌اند، ولى در آن به نظر عبرت نمى‌نگرند تا بفهمند گذشتگان با اينكه قويتر از ايشان بودند، هم از نظر مقدار و هم از جهت كيفيت، مع ذلك قدرتشان و فرحى كه از علم و قدرت خود داشتند، سودى به حالشان نداد.

(فَلَمَّا جاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّناتِ فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ ...) ضميرهاى هفتگانه جمع كه در اين آيه است، همه به اقوام قبل از مشركين معاصر رسول خدا برمى‌گردد. مراد از جمله (بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ‌) اطلاعاتى است كه از زينت زندگى دنيا و فنون تدبيرى است كه براى به دست آوردن آن داشتند، و خداى سبحان اين فنون تدبير را علم ناميده، تا بفهماند غير از آن علمى نداشتند، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:

(يَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَياةِ الدُّنْيا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غافِلُونَ)[1] و نيز فرموده:(فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَنْ ذِكْرِنا وَ لَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَياةَ الدُّنْيا ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ)[2].

و مراد از فرحشان از علمى كه دارند، غرور و خودپسندى ناشى از زرنگى و علم ظاهرى است كه در اداره زندگى خود دارند. و خودباختگى در مقابل اين اطلاعات و زرنگى‌ها، باعث شد كه از معارف حقيقى كه به وسيله رسولان خدا عرضه مى‌شود، اعراض كنند و آن را چيزى به حساب نياورند و مسخره كنند و به همين جهت دنبال جمله‌(فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ) فرمود:(وَ حاقَ بِهِمْ ما كانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ).

[معناى جمله‌(فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ‌) كه عكس العمل كفار بر خوردار از علوم مادى را در مقابل دعوت پيامبران الهى حكايت مى كند]

و در معناى جمله‌(فَرِحُوا بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ) اقوال ديگرى نيز هست:

يكى‌[3] اينكه: مراد از(بِما عِنْدَهُمْ مِنَ الْعِلْمِ) عقايد فاسد و آراى باطلى است كه داشتند و آن را از نادانى علم ناميدند، و به همان عقايد و آراى باطل خوشحالى مى‌كردند و بدين جهت علم انبيا را تحقير مى‌نمودند. ولى خواننده عزيز خودش متوجه است، كه اين مفسر تصويرى براى آيه كرده كه هيچ دليلى بر آن دلالت نمى‌كند.

يكى‌[4] ديگر اينكه: مراد از علم، علوم فلسفه يونان و دهرى مسلكان است كه دارندگان‌

[1] تنها ظاهرى از زندگى دنيا را مى‌دانند و اما از آخرت غافلند. سوره روم، آيه 7.

[2] پس ديگر به اينان مپرداز كه از ذكر ما رويگردانده‌اند و به جز زندگى دنيا نمى‌خواهند، چون علمشان همين مقدار است. سوره نجم، آيه 29 و 30.

[3] ( 3 و 4) روح المعانى، ج 24، ص 91.

[4] ( 3 و 4) روح المعانى، ج 24، ص 91.