[هدايت فقط كار خداست، بدون واسطه يا به واسطه انبياء و اولياء]

(يَهْدِي بِهِ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ)- يعنى خداوند با هدايت خود هر كه از بندگانش را بخواهد هدايت مى‌كند، و آنها كسانى هستند كه استعدادشان براى پذيرش هدايت باطل نگشته، و سرگرم كارهايى چون فسق و ظلم كه مانع هدايتند، نيستند و در اين سياق اشعارى هم به اين معنا هست كه هدايت خود از فضل خدا است، نه اينكه چيزى آن را بر خدا واجب كرده باشد و او مجبور بدان شده باشد.

بعضى‌[1] از مفسرين گفته‌اند: مشار اليه به اشاره ذلك در جمله‌(ذلِكَ هُدَى اللَّهِ) قرآن است، يعنى اين قرآن هدايت خداست. و ليكن خواننده خود مى‌داند كه اين حرف صحيح نيست.

بعضى از مفسرين با اين آيات استدلال كرده‌اند بر اينكه هدايت صنع خداست و احدى در آن دخالت ندارد. ولى حق مطلب اين است كه: اين آيات هيچ گونه دلالتى بر اين مدعا ندارد، هر چند كه اصل مطلب صحيح و حق است، به اين معنا كه اصل هدايت از خداى سبحان است و تبعا به كسانى نسبت داده مى‌شود كه خدا اختيارشان كرده است، هم چنان كه از امثال آيه‌(قُلْ إِنَّ هُدَى اللَّهِ هُوَ الْهُدى‌)[2] و آيه‌(إِنَّ عَلَيْنا لَلْهُدى‌)[3] و آيه‌(وَ جَعَلْناهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنا)[4] و آيه‌(وَ إِنَّكَ لَتَهْدِي إِلى‌ صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ)[5]، استفاده مى‌شود.

پس هدايت همه‌اش از خداست، يا بدون واسطه و يا به واسطه هدايتى كه قبلا به انبيا و اولياى راه يافته خود داده. و بنا بر اين پس اگر از خلقش كسى را گمراه كرده باشد، يعنى نه بدون واسطه و نه با وساطت هاديان راه يافته‌اش هدايت نكرده باشد، هادى ديگر براى او نخواهد بود. و اين همان حقيقتى است كه جمله‌(وَ مَنْ يُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ) بيانگر آن است، و به زودى بعد از چند آيه به آن مى‌رسيم، و اين معنا در كلام خداى تعالى مكرر آمده.

(أَ فَمَنْ يَتَّقِي بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ يَوْمَ الْقِيامَةِ وَ قِيلَ لِلظَّالِمِينَ ذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ) مقايسه‌اى است بين اهل عذاب در قيامت و بين ايمنان از آن عذاب، يعنى بين اهل ضلالت و اهل هدايت، و به همين جهت آيه مورد بحث را دنبال آيه قبلى آورده.

[1] مجمع البيان، ج 8، ص 495.

[2] بگو هدايت واقعى تنها هدايت خداست. سوره بقره، آيه 120.

[3] هدايت تنها بر ما و كار ماست. سوره ليل، آيه 12.

[4] ايشان را پيشوايانى كرديم كه به امر ما هدايت كنند. سوره انبياء، آيه 73.

[5] و به درستى كه تو به سوى صراط مستقيم هدايت مى‌كنى. سوره شورى، آيه 52.