آوردنش در جلو چشم مردم، بازجويى كردن از او و ساير جزئيات ديگر، حذف شده.

استفهامى كه در آيه شريفه هست استفهام توبيخى است، و در عين حال احتجاجى است بر بطلان طريقه مردم، مى‌فرمايد: چيزى كه انسان آن را به دست خود تراشيده، صلاحيت ندارد كه مدبر انسان و معبود او باشد، با اينكه آفريدگار انسان و اعمالش خداست و معلوم است كه خلقت از تدبير جدا نيست‌[1]، پس همان طور كه خداى سبحان خالق آدمى است، رب آدمى نيز هست و اين از سفاهت و حماقت است كه اين خداى عزيز و رب واقعى را كنار گذاشته و سنگ و چوب بپرستند.

با اين بيان روشن گرديد كه كلمه ما در جمله‌(ما تَنْحِتُونَ) موصول است، و رابط آن (كه ضميرى است كه از صله به موصول برمى‌گردد)، حذف شده و تقدير آن ما تنحتونه بوده، و همچنين ما در جمله‌(وَ ما تَعْمَلُونَ) موصول و تقدير آن ما تعملونه بوده است.

بعضى‌[2] از مفسرين احتمال داده‌اند كه كلمه ما در هر دو جا مصدريه باشد. ليكن مصدريه بودن اولى از آن دو بسيار بعيد است، (چون معنا ندارد از مردم بپرسد آيا مى‌پرستيد تراشيدن خود را؟).

[معنى و وجه اينكه فرمود خدا اعمال شما را خلق كرده‌(وَ اللَّهُ خَلَقَكُمْ وَ ما تَعْمَلُونَ)]

و اگر خلقت را به اعمال انسانها و يا مصنوع انسانها هم نسبت داده، فرموده: خدا شما را و اعمال شما را و يا مصنوع شما را خلق كرده عيبى ندارد، براى اينكه آنچه انسان اراده مى‌كند و بعد از اراده انجام مى‌دهد، هر چند با اراده و اختيار خود مى‌كند به اراده خداى سبحان نيز هست، يعنى خدا خواسته است كه انسان آن را بخواهد و به اختيار خود انجام دهد، و اين نوع از اراده خداى تعالى باعث نمى‌شود كه اراده انسان باطل و بى‌اثر مانده، در نتيجه عمل او يك عمل جبرى و بى اختيار شود، و اين خود روشن است (پس خدا هم خالق ما است و هم خالق آثار و اعمال ما، چه اعمال فكرى از قبيل اراده و امثال آن و چه اعمال بدنى).

و اگر مراد آيه شريفه اين بوده باشد كه بخواهد بفرمايد: خدا اعمال شما را خلق كرده و خود شما و اراده شما هيچ دخالت و وساطتى نداريد و خلاصه اگر آيه شريفه بخواهد جبر را افاده كند، در اين صورت ديگر توبيخ و تقبيح نيست بلكه عذرى است براى بندگان و حجتى‌

[1] زيرا تدبير همين است كه فلان موجود را دنبال آن موجود ديگر و قبل از فلان موجود بيافريند، و خلاصه موجودات را با نظم خلق كند، پس خلقت بدون تدبير و تدبير بدون خلقت ممكن نيست- مترجم-.

[2] روح المعانى، ج 23، ص 124.