خبر دادنش از مريضى خود، از باب معاريض كلام است. و معاريض عبارت است از اينكه:

گوينده چيزى را بگويد كه شنونده از ظاهر آن معنايى بفهمد و خود او معناى ديگرى اراده كند. پس شايد نظر كردن آن جناب در ستارگان نظر كردن موحد در صنع خداى تعالى باشد، تا از آن راه بر وجود خداى تعالى و يكتايى او استدلال كند، ولى مردم خيال كردند كه نظر كردن او مثل نظر كردن منجم‌ها است، كه مى‌خواهد از وضع ستارگان بر پيش آمدن حوادثى استدلال كند. آن گاه فرموده: من مريضم و منظورش اين بوده كه او به زودى دچار بيمارى مى‌شود، چون آدمى در طول عمر بدون بيمارى نمى‌شود، هم چنان كه باز از همان جناب حكايت كرده كه گفت:(وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ)[1] چيزى كه هست مردم خيال كردند منظور او اين است كه همين امروز كه روز عيد ايشان است مريض است، و آنچه در نظر آن جناب مرجح بوده كه اين همه زحمت به خود بدهد، اين بوده كه در شهر تنها بماند و آن هدفى را كه در نظر داشته انجام دهد، يعنى بت‌هاى اهل شهر را بشكند.

ليكن اين وجه- كه گفتيم بهترين وجوهى است كه مفسرين ذكر كرده‌اند- وقتى صحيح است كه آن جناب در آن روز مريض نبوده باشد و حال آنكه خواننده عزيز متوجه شد كه گفتيم هيچ دليلى بر اين معنا نيست.

علاوه بر اين گفتن معاريض براى انبياء جايز نيست، زيرا باعث مى‌شود اعتماد مردم به سخنان ايشان سست گردد.

(فَتَوَلَّوْا عَنْهُ مُدْبِرِينَ) ضمير جمع در تولوا به مردم معاصر ابراهيم (ع) و ضمير مفرد در عنه به خود آن جناب برمى‌گردد و معناى جمله اين است كه: مردم از آمدن ابراهيم صرف نظر كرده، او را تنها گذاشته از شهر خارج شدند.

[سخنان ابراهيم 7 بابت‌ها! و احتجاج او بابت پرستان‌]

(فَراغَ إِلى‌ آلِهَتِهِمْ فَقالَ أَ لا تَأْكُلُونَ ما لَكُمْ لا تَنْطِقُونَ) كلمه راغ ماضى از مصدر روغ است و روغ و رواغ و روغان همه به معناى متوجه شدن و ميل كردن است. و بعضى‌[2] گفته‌اند: ميل كردن به يك سو به منظور خدعه است.

و در اينكه به بت‌ها گفت:(أَ لا تَأْكُلُونَ) اين نقل‌[3] كه مشركين در ايام عيدشان طعام نزد بت‌ها مى‌گذاشتند تاييد مى‌شود اين جمله و جمله بعدش كه فرمود:(ما لَكُمْ لا تَنْطِقُونَ)

[1] و چون بيمار شوم او است كه شفايم مى‌دهد. سوره شعراء، آيه 80.

[2] روح المعانى، ج 23، ص 123.

[3] روح المعانى، ج 23، ص 123.