از آنچه به دست خود از ميوه‌اش درست مى‌كنند مانند سركه و شيره، و چيزهاى ديگرى كه از خرما و انگور مى‌گيرند بخورند.

اين وجه هر چند به نظر بعضى‌ها[1] از وجه سابق بهتر آمده، و ليكن به نظر ما وجه خوبى نيست، براى اينكه مقام، مقام بيان آياتى است كه بر ربوبيت خداى تعالى دلالت مى‌كند، و در اين مقام مناسب آن است كه امورى از تدابير خاص به خدا ذكر شود، و مناسبت ندارد كه سخن از سركه گرفتن و شيره درست كردن كه از تدابير انسانها است به ميان آيد، چون ذكر آن هيچ دخالتى در تتميم حجت ندارد.

ممكن است كسى در جواب ما بگويد: منظور از ذكر تدابير انسانها، از اين جهت است كه باز بالأخره منتهى به تدبير خدا مى‌شود، چون خداى تعالى بشر را هدايت كرد به اينكه از خرما و انگور شيره و سركه بگيرند، و اين خود از تدبير عام الهى است. در پاسخ مى‌گوييم اگر منظور اين بود جا داشت بفرمايد: لياكلوا من ثمره و مما هديناهم الى عمله- تا از ميوه آن نخيل و اعناب، و نيز از آنچه ما هدايتشان كرديم كه از آن دو ميوه درست كنند بخورند تا شنونده توهم نكند كه انسانها هم در تدبير سهمى دارند.

بعضى‌[2] ديگر احتمال داده‌اند كه كلمه ما نكره موصوفه باشد، و عطف باشد بر ثمره و معنا چنين باشد: تا از ميوه آن و از چيزى كه دست خودشان درستش كرده بخورند.

ليكن اين وجه هم به عين آن دليلى كه در وجه قبلش گفتيم، درست نيست.

(أَ فَلا يَشْكُرُونَ)- اين جمله ناسپاسى مردم را تقبيح نموده، آنان را در اين كار سرزنش مى‌كند. و سپاسگزارى مردم از خدا در برابر اين تدبير به اين است كه: نعمتهاى جميل خدا را عملا و نيز به زبان اظهار بدارند، و خلاصه اظهار كنند كه بندگان او، و مدبر به تدبير اويند، و اين خود عبادت است، پس شكر خدا عبارت است از اينكه: به ربوبيت او، و اينكه تنها او معبود و اله است اعتراف كنند.

[بيان مفاد آيه:(سُبْحانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ ...)]

(سُبْحانَ الَّذِي خَلَقَ الْأَزْواجَ كُلَّها مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ وَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ مِمَّا لا يَعْلَمُونَ) اين آيه تنزيه خداى تعالى را انشاء مى‌كند، چون قبلا متذكر شد كه شكر او را در برابر خلقت انواع نباتات و رزقها از حبوبات و ميوه‌ها براى آنان نكردند، با اينكه اين كار را از راه تزويج بعضى نباتات با بعضى ديگر كرده، هم چنان كه در جاى ديگر نيز فرموده:

[1] ( 1 و 2) روح المعانى، ج 23، ص 8.

[2] ( 1 و 2) روح المعانى، ج 23، ص 8.