و در مرجع ضمير من ثمره اقوال بيهوده ديگرى است، مثل اين قول‌[1] كه: ضمير تنها به نخيل برمى‌گردد، و بدين جهت مفرد و مذكر آمده. و اين قول‌[2] كه: ضمير به كلمه ماء برمى‌گردد، كه ماء از كلمه عيون استفاده مى‌شود، و يا محذوف است كه در تقدير بر عيون اضافه شده، و تقدير آيه و فجرنا فيها من ماء العيون بوده و اين قول‌[3] كه: ضمير مذكور به تفجير برمى‌گردد، البته تفجيرى كه از كلمه فجرنا استفاده مى‌شود. و بنا بر اين دو وجه، مراد از ثمر مطلق فايده خواهد بود. و اين قول‌[4] كه: ضمير به خداى تعالى بر مى‌گردد، و اضافه ثمر به خداى تعالى از اين بابت است كه خدا خالق و مالك آن است.

[توضيح جمله:(وَ ما عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ) در آيه:(لِيَأْكُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ وَ ما عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ ...)]

(وَ ما عَمِلَتْهُ أَيْدِيهِمْ)- منظور از عمل همان فعل است، و فرق بين عمل و فعل - به طورى كه راغب گفته- اين است كه: عمل بيشتر اوقات در فعلى استعمال مى‌شود كه با قصد و اراده انجام شود، و به همين جهت كارهاى حيوانات و جمادات را به ندرت عمل مى‌گويند، و باز به همين جهت عمل را به دو وصف صلاح و فساد توصيف مى‌كنند و مى‌گويند فلان عمل صالح است و آن ديگرى فاسد و طالح، ولى مطلق فعل را به اين دو صفت توصيف نمى‌كنند[5].

و كلمه ما در جمله و ما عملته نافيه است و معنايش اين است كه: تا از ميوه آن بخورند، ميوه‌اى كه دست خود آنان درستش نكرده تا در تدبير ارزاق شريك ما باشند، بلكه ايجاد ميوه و تتميم تدبير ارزاق به وسيله آن از چيزهايى است كه مخصوص ماست، بدون اينكه از آنها كمكى گرفته باشم، پس با اين حال چه مى‌شود ايشان را كه شكرگزارى نمى‌كنند.

مؤيد اينكه: كلمه ما نافيه است، آيه اواخر سوره است كه در مقام منت‌گذارى بر مردم به خلقت چارپايان، به منظور تدبير امر ارزاق آنان و حياتشان مى‌فرمايد:( أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّا خَلَقْنا لَهُمْ مِمَّا عَمِلَتْ أَيْدِينا أَنْعاماً) ...(وَ مِنْها يَأْكُلُونَ وَ لَهُمْ فِيها مَنافِعُ وَ مَشارِبُ أَ فَلا يَشْكُرُونَ ) چون در اين آيه نيز مى‌فرمايد: خلقت چارپايان كه وسيله اكل و شرب شماست، عمل دست من است، يعنى عمل دست شما نيست، در نتيجه كلمه ما در آيه مورد بحث نافيه است.

ولى بعضى‌[6] از مفسرين احتمال داده‌اند كه كلمه ما موصوله، و عطف بر ثمره باشد. و معنايش چنين باشد كه: ما باغهايى از نخيل و اعناب قرار داديم تا مردم از ميوه‌اش و

[1] ( 1 و 2 و 3 و 4) روح المعانى، ج 23، ص 8.

[2] ( 1 و 2 و 3 و 4) روح المعانى، ج 23، ص 8.

[3] ( 1 و 2 و 3 و 4) روح المعانى، ج 23، ص 8.

[4] ( 1 و 2 و 3 و 4) روح المعانى، ج 23، ص 8.

[5] مفردات راغب، ماده عمل .

[6] روح المعانى، ج 23، ص 8.