(ما كانُوا إِيَّانا يَعْبُدُونَ)- يعنى با اجبار ما، ما را نپرستيدند، و يا معنايش اين است كه: ما را نپرستيدند، چون كه ما از اعمال آنان تبرى داريم، و كسى كه از عملى تبرى دارد، آن عمل را به وى نسبت نمى‌دهند، آيات ديگرى هم كه مى‌فرمايد روز قيامت اثرى از خدايان خود نمى‌يابند، برگشتش به همين معنا است، كه خدايان نامبرده، خود را از پرستش آنان بيزار و برى مى‌دانند، مانند آيه‌(وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَفْتَرُونَ)[1] و آيه‌(وَ ضَلَّ عَنْهُمْ ما كانُوا يَدْعُونَ مِنْ قَبْلُ)[2] و(يَوْمَ نَحْشُرُهُمْ جَمِيعاً ثُمَّ نَقُولُ لِلَّذِينَ أَشْرَكُوا مَكانَكُمْ أَنْتُمْ وَ شُرَكاؤُكُمْ فَزَيَّلْنا بَيْنَهُمْ وَ قالَ شُرَكاؤُهُمْ ما كُنْتُمْ إِيَّانا تَعْبُدُونَ)[3] و آياتى ديگر- دقت فرماييد-.

بعضى‌[4] از مفسرين گفته‌اند: معناى آيه اين است كه: خدايان دروغى كه در دنيا پرستش مى‌شدند در قيامت به خداى تعالى مى‌گويند: ما از اعمال مشركين به درگاهت بيزارى مى‌جوييم، چون كه آنان ما را نمى‌پرستيدند، بلكه هواهاى خود را، و يا شياطين را مى‌پرستيدند، و ليكن اين تفسير از سخافت و زشتى خالى نيست (براى اينكه قبل از جمله مورد بحث اقرار كردند كه ما آنان را گمراه كرديم).

و چون هر يك از دو جمله‌(تَبَرَّأْنا إِلَيْكَ) و(ما كانُوا إِيَّانا يَعْبُدُونَ) معناى جمله‌(أَغْوَيْناهُمْ كَما غَوَيْنا) را مى‌دهد لذا واو عاطفه بر سر آنها نيامد.

(وَ قِيلَ ادْعُوا شُرَكاءَكُمْ فَدَعَوْهُمْ فَلَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُمْ وَ رَأَوُا الْعَذابَ لَوْ أَنَّهُمْ كانُوا يَهْتَدُونَ) مراد از كلمه شركائهم- شركاى ايشان آلهه‌اى است كه به خيال آنان شركاى خدا بودند، و لذا شركاء را به خود آنان اضافه كرد، و نسبت داد (شركاءشان)، و از اينكه فرمود: به ايشان گفته مى‌شود بخوانيد شركاى خود را ، منظور از خواندن آنها اين است كه:

بيايند و پرستندگان خود را يارى نموده و عذاب را از ايشان دفع كنند، و به همين جهت جمله (وَ رَأَوُا الْعَذابَ‌)- و ديدند عذاب را ، را بعد از جمله (فَلَمْ يَسْتَجِيبُوا لَهُمْ‌)- پس خدايان، دعاى پرستندگان را اجابت نكردند آورد.

[1] و از ايشان گم مى‌شود آن خدايانى كه به افتراء خدا مى‌خواندند. سوره انعام، آيه 24.

[2] و از ايشان گم مى‌شود آن خدايانى كه در دنيا مى‌خواندند. سوره حم سجده، آيه 48.

[3] و روزى كه تمامشان را محشور نموده سپس به مشركين مى‌گوييم تكان نخوريد، شما و شركايتان بايستيد، پس رابطه را از ميانشان برداشتيم شركايشان گفتند شما ما را نمى‌پرستيديد. سوره يونس، آيه 28.

[4] مجمع البيان، ج 7، ص 262.