[مقصود از درود فرستادن خدا بر بندگان كه بسيار ياد خدا مى‌كنند]

(هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَ مَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ) معناى جامع كلمه صلاة - به طورى كه از موارد استعمال آن فهميده مى‌شود- انعطاف است، چيزى كه هست اين معناى جامع به خاطر اختلاف مواردى كه به آن نسبت داده مى‌شود مختلف مى‌شود، و به همين جهت بعضى‌[1] گفته‌اند: صلات از خدا به معناى رحمت، و از ملائكه به معناى استغفار، و از مردم دعا است، ليكن اين را نيز بايد دانست كه هر چند صلات از خدا به معناى رحمت است، اما نه هر رحمت، بلكه رحمت خاصى كه ذخيره آخرت براى خصوص مؤمنين است، و سعادت آخرتى آنان و فلاح ابديشان، مترتب بر آن مى‌شود، و بدين جهت است كه به دنبال جمله مورد بحث علت صلوات فرستادن خداى تعالى را چنين بيان كرده:(لِيُخْرِجَكُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً) صلوات مى‌فرستد، تا شما را از تاريكى‌ها به سوى نور بيرون آورد، چون او همواره نسبت به مؤمنين رحيم است.

اين نكته را نيز بايد دانست كه خداى تعالى در كلام خود همواره ياد خود مر بندگان را مترتب كرده بر ياد بندگان مر او را، و فرموده:(فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ)[2] هم چنان كه فراموش كردن بندگان وى را، باعث فراموشى خدا مر بندگان را دانسته، و فرموده:(نَسُوا اللَّهَ فَنَسِيَهُمْ)[3]، يكى از مصاديق ياد آورى خدا بندگان خود را، همانا درود فرستادن او بر آنان است، و اين خود يادآورى ايشان است به رحمت، كه مترتب شده بر ياد بندگان خداى خود را، چون فرمود:

اگر خدا را بسيار ياد كنند، و او را صبح و شام تسبيح گويند، خدا هم بسيار بر آنان درود مى‌فرستد، و غرق نورشان مى‌كند، و از ظلمتها دورشان مى‌سازد.

همه اينها را بدان جهت گفتيم كه معلوم شود جمله او كسى است كه صلوات بر شما مى‌فرستد ...، در مقام تعليل آيه قبل است، كه مى‌فرمود: اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد خدا را بسيار ياد كنيد، و اين تعليل همان قاعده كلى قبل را مى‌رساند، و مى‌فهماند كه اگر شما خدا را زياد ياد كنيد، خدا هم به رحمت خود زياد شما را ياد مى‌كند، و از ظلمتها به سوى نور بيرونتان مى‌سازد، و از اين معنا استفاده مى‌شود كه مراد از ظلمتها، ظلمتهاى فراموش كردن خدا، و غفلت از او است، و مراد از نور نور ذكر خدا است.

(وَ كانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيماً) در اينجا با اينكه جا داشت بفرمايد و كان بكم رحيما-

[1] روح المعانى، ج 22، ص 43.

[2] به يادم باشيد تا به يادتان باشم. سوره بقره، آيه 152.

[3] خدا را فراموش كردند، خدا هم ايشان را فراموش كرد. سوره توبه، آيه 67.