دلالت دارد، چه آيات آفاقى، و چه معجزات نبوت، كه يكى از آنها قرآن كريم است، پس كفر به آيات خدا به عموميتش شامل كفر به معاد نيز مى‌شود، و اگر در عين حال دوباره كفر به لقاى خدا يعنى معاد را ذكر كرده، از قبيل ذكر خاص بعد از عام است، و نكته‌اش اشاره به اهميت ايمان به آن است، چون با انكار معاد، امر دين به كلى لغو مى‌شود.

و مراد از رحمت، چيزى است كه مقابل عذاب باشد، كه قهرا شامل بهشت مى‌شود، و در كلام خداى تعالى اطلاق رحمت بر بهشت مكرر شده، چون بين آن دو ملازمه هست، مانند آيه‌(فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فَيُدْخِلُهُمْ رَبُّهُمْ فِي رَحْمَتِهِ)[1]، و آيه‌(يُدْخِلُ مَنْ يَشاءُ فِي رَحْمَتِهِ، وَ الظَّالِمِينَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً)[2].

و مراد از اينكه نسبت نوميدى به ايشان داده، يا اين است كه واقعا نوميد هم هستند، چون حيات آخرت را منكرند، و كسى كه اصلا اعتقادى به آن ندارد، قهرا از سعادت ابدى و رحمت جاودانى نوميد است، و يا كنايه است از قضايى كه خدا در باره بهشت رانده كه هيچ كافرى داخل آن نشود.

و معناى آيه اين است كه: كفارى كه آيات خدا را كه دلالت بر دين حق و مخصوصا بر مساله معاد مى‌كند منكر شدند، ايشان از رحمت خدا و بهشت نوميدند، و ايشان عذابى دردناك دارند.

(فَما كانَ جَوابَ قَوْمِهِ إِلَّا أَنْ قالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ فَأَنْجاهُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ ...) اين جمله تفريع است بر آيه‌اى كه در صدر قصه بود، و مى‌فرمود:(وَ إِبْراهِيمَ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ اتَّقُوهُ).

و ظاهر جمله‌(قالُوا اقْتُلُوهُ أَوْ حَرِّقُوهُ) اين است كه: هر يك از دو طرف ترديد (بكشيد و يا بسوزانيد) كلام يكى از دو طايفه قوم ابراهيم است، كه طايفه‌اى گفتند بكشيد، و طايفه‌اى ديگر گفتند بسوزانيد و مراد از كشتن، كشتن با شمشير و امثال آن است، و اين ترديد و اختلاف، مربوط به ابتداى مشورت آنان است، ولى سرانجام حرفها يكى شد، كه بايد او را آتش زد، هم چنان كه در سوره انبياء آيه 68 فرموده:(قالُوا حَرِّقُوهُ وَ انْصُرُوا آلِهَتَكُمْ)[3].

[1] و اما كسانى كه ايمان آورده، و عمل صالح كردند، خدا آنان را در رحمت خود داخلشان مى‌كند. سوره جاثيه، آيه 30.

[2] هر كس را بخواهد داخل در رحمت خود مى‌كند، ولى براى ظالمان عذابى دردناك تهيه ديده است. سوره انسان، آيه 31.

[3] گفتند او را بسوزانيد و خدايانتان را يارى كنيد. سوره انبياء، آيه 68.