است حاليه و معنايش اين است كه: آيات مرا تكذيب كرديد، در حالى كه هيچ علمى به آن نداشتيد، چون از آن اعراض داشتيد، پس چگونه چيزى را تكذيب كرديد كه نمى‌شناختيد؟ و چگونه نسبت دروغ به آن داديد، در حالى كه هيچ دليلى علم آور بر گفته خود نداشتيد؟.(أَمَّا ذا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) يعنى غير از تكذيبى كه كرديد چه كارها مى‌كرديد.

و معناى آيه اين است كه: از هر امتى فوجى از تكذيب كنندگان به آياتمان را محشور مى‌كنيم و هم چنان بازداشت مى‌شوند، تا آنكه در محضر خطاب، حضور به هم رسانند، در آن هنگام خداى تعالى به ايشان مى‌فرمايد: آيا آيات مرا تكذيب كرديد در حالى كه هيچ احاطه علمى به آن نداشتيد؟ و يا چه كارها غير از تكذيب مى‌كرديد؟ و اين سؤال متضمن توبيخ آنان است از اين جهت كه جز تكذيب آيات كار ديگرى نداشته‌اند.

(وَ وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَيْهِمْ بِما ظَلَمُوا فَهُمْ لا يَنْطِقُونَ) حرف باء در جمله‌(بِما ظَلَمُوا) سببيت را مى‌رساند و ما مصدريه است و معنايش اين است كه: قول، به سبب اينكه ظالم بودند، عليه ايشان واقع گشت و جمله‌(فَهُمْ لا يَنْطِقُونَ) تفريعى است بر وقوع قول عليه ايشان.

با اين بيان، اين احتمال تاييد مى‌شود كه مراد از آن قولى كه عليه ايشان واقع مى‌شود اين قول است كه‌(إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ)[1] و معنا اين است كه ايشان به خاطر اينكه در تكذيبشان به آيات ستمكار بودند، به عذرى كه با آن اعتذار جويند راه نيافتند و در نتيجه از سخن فرو ماندند(فَهُمْ لا يَنْطِقُونَ).

و چه بسا مفسرينى كه وقوع قول عليه ايشان را تفسير كرده‌اند به وجوب عذاب بر ايشان و مناسب‌تر آن است كه بنا بر اين تفسير مراد از قول واقع عليه ايشان، قضاى خداى تعالى به عذاب در حق ستمكاران باشد، كه در امثال آيه‌(أَلا إِنَّ الظَّالِمِينَ فِي عَذابٍ مُقِيمٍ)[2] خاطر نشان شده و آن وقت معناى آيه چنين باشد: ايشان به خاطر اينكه ستمكارند قضاى عذاب در ايشان رانده شد و ديگر چيزى نخواهند داشت كه سخن بدان آغاز كنند ، و ليكن وجه سابق وجيه‌تر است.

و اما اينكه وقوع قول را به حلول عذاب و داخل شدن در آتش تفسير كرده‌اند، از سياق بعيد است، براى اينكه با تفريع مذكور نمى‌سازد.

[1] يعنى خدا مردم ستمكار را هدايت نمى‌كند. سوره انعام، آيه 144.

[2] آگاه باشيد كه ستمكاران در عذابى پا بر جايند. سوره شورى، آيه 45.