قبل از قيامت واقع مى‌شود، قيامتى كه در چند آيه بعد درباره آن مى‌فرمايد:(وَ يَوْمَ يُنْفَخُ فِي الصُّورِ) و تا چند آيه بعد اوصاف وقايع آن روز را بيان مى‌كند، و معنا ندارد كه قبل از شروع به بيان اصل قيامت و وقايع آن، يكى از وقايع آن را جلوتر ذكر كند، چون ترتيب وقوعى اقتضاء مى‌كند كه اگر حشر فوج از هر امتى هم جزو وقايع قيامت باشد آن را بعد از مساله نفخ صور ذكر فرمايد، ولى اينطور ذكر نكرد، بلكه قبل از نفخ صور مساله حشر فوج از هر امتى را آورده، پس معلوم مى‌شود اين حشر جزو وقايع قيامت نيست. به همين جهت است كه مى‌بينيم بعضى‌[1] از مفسرينى هم كه آيه را حمل بر حشر در قيامت كرده، متوجه اين اشكال شده و گفته‌اند: شايد جلوتر ذكر كردن اين واقعه بر نفخ صور و قيام قيامت، براى اين بوده كه اعلام كند هر يك از اين دو، يعنى نفخ صور و حشر هر فوجى از هر امت، آن قدر مهمند كه جا دارد هر يك جداگانه مورد توجه قرار گيرند و احوال آنها كه طامه كبرى و داهيه دهياء است جداگانه خاطر نشان شود و گر نه اگر مى‌خواست ترتيب رعايت شود بايد اول نفخ صور، بعد حشر فوج از هر امت ذكر شود، چيزى كه هست اگر ترتيب رعايت مى‌شد خواننده خيال مى‌كرد هر دو يك داهيه است.

ليكن خواننده توجه دارد كه اين وجهى است ساختگى كه به هيچ وجه قانع كننده نيست و اگر مقصود از آيه همين مى‌بود جا داشت به جاى دفع توهم مزبور كه اين مفسر آن را توهم كرده توهمى مهم‌تر از آن را دفع مى‌كرد و آن اين است كه كسى توهم كند كه حشر فوجى از هر امت در غير روز قيامت است و براى دفع اين توهم، اول مساله نفخ صور را بياورد، بعد حشر فوج از هر امت را، تا كسى خيال نكند حشر مذكور در غير قيامت است، آن گاه بعد از آن جمله‌اى بياورد تا توهم مفسر نامبرده را رفع كند.

پس معلوم شد كه آيه شريفه نمى‌تواند مربوط به وقايع قيامت باشد، بلكه از حشرى خبر مى‌دهد كه قبل از روز قيامت واقع مى‌شود، البته در افاده اين معنا نيز صريح نيست، بطورى كه قابل تاويل نباشد.

(حَتَّى إِذا جاؤُ قالَ أَ كَذَّبْتُمْ بِآياتِي وَ لَمْ تُحِيطُوا بِها عِلْماً أَمَّا ذا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ) مراد از آمدن - البته به كمك سياق- حضور در موطن خطاب است، آن خطابى كه از جمله‌(قالَ أَ كَذَّبْتُمْ ...) استفاده مى‌شود و مراد از آيات - همانطور كه در آيه قبلى هم گفتيم- مطلق آيات است كه بر حق دلالت كند و جمله‌(وَ لَمْ تُحِيطُوا بِها عِلْماً) جمله‌اى‌

[1] روح المعانى، ج 20، ص 26.