شود تا هر وقت سؤال شد به آن پاسخ‌ها مراجعه نمايد. و نيز، ممكن است انكار و تقبيح پاره‌اى كارها كه هنوز واقع نشده و همچنين حكايت پاره‌اى جريانات كه هنوز رخ نداده است و يا اخبار به بعضى مغيبات، جلوتر نازل شود. پس، هيچ يك از موانع مذكور مانع نازل شدن دفعى قرآن نيست، لذا حق همان است كه ما گفتيم و بيانى كه ما در تفسير آيه گذرانديم بيانى است تمام كه با وجود آن، هيچ احتياجى به اين وجوه نيست.

[مفاد آيه:(الَّذِينَ يُحْشَرُونَ عَلى‌ وُجُوهِهِمْ إِلى‌ جَهَنَّمَ ...) و وجوهى كه در معناى حشر بر وجوه گفته شده است‌]

(الَّذِينَ يُحْشَرُونَ عَلى‌ وُجُوهِهِمْ إِلى‌ جَهَنَّمَ أُوْلئِكَ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضَلُّ سَبِيلًا) اتصال اين آيه با آيات سابق و سياقى كه داشتند، اين معنا را مى‌رساند كه افرادى كه به قرآن طعنه زده‌اند خواسته‌اند از طعنه خود نتيجه‌اى بگيرند كه لايق به مقام رسول خدا 6 نبوده، مثلا، او را به سوء مكانت و گمراهى متهم كنند، ولى قرآن كريم به منظور حفظ احترام و صيانت مقام نبوت، آن را حكايت نكرده، تنها فرموده است كسانى كه بر صورت به سوى جهنم سرازير مى‌شوند داراى سوء مكانتى بيشتر و گمراهى شديدترند و با همين تعبير فهمانده كه آنها چه گفته بودند.

پس اينكه فرمود:(الَّذِينَ يُحْشَرُونَ عَلى‌ وُجُوهِهِمْ إِلى‌ جَهَنَّمَ) كنايه است از كسانى كه كافر شدند و به قرآن كريم طعنه زده و رسول خدا 6 را به آن اوصاف توصيف كردند، و معلوم است كه كنايه، از تصريح، بليغ‌تر است. پس مراد از آيه شريفه اين است كه اين طعنه زنندگان به قرآن، كه تو را به اوصاف چنين و چنان وصف مى‌كنند خودشان بد مكان‌تر و گمراه‌ترند، نه تو.

بنا بر اين، اساس اين آيه بر قصر قلب است- كه بارها در اين تفسير معنا شده- و دو لفظ شر و اضل از معناى تفضيل، منسلخ شده، يعنى ديگر معناى بدتر و گمراه‌تر نمى‌دهد، و يا اگر بدهد به عنوان استهزاء يا چيزى مانند آن مى‌باشد. به عبارت ساده‌تر اينكه:

معناى آيه اين نيست كه آنان بد مكان‌تر و گمراه‌تر از تو هستند تا كسى بگويد مگر آن جناب بد مكان و گمراه بود تا كفار گمراه‌تر از او باشند؟ بلكه معنايش اين است كه اينها كه به تو مى‌گويند بد مكان و گمراه، خودشان بد مكان و گمراهند، و يا اينكه بر فرض هم كه او بد مكان و گمراه باشد، اين گمراهى در خود آنان بيشتر است، پس اين اعتراض را ديگران بايد بكنند نه آنها.

در اين آيه به طور كنايه فرموده: به صورت به سوى جهنم محشور مى‌شوند و اين وصف كسانى است كه منكر معاد هستند و خدا گمراهشان كرده هم چنان كه در جاى ديگر در باره‌شان فرموده است:( وَ مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَ مَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِهِ وَ)