(نَحْشُرُهُمْ يَوْمَ الْقِيامَةِ عَلى‌ وُجُوهِهِمْ عُمْياً وَ بُكْماً وَ صُمًّا مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ كُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ سَعِيراً ذلِكَ جَزاؤُهُمْ بِأَنَّهُمْ كَفَرُوا بِآياتِنا )[1].

پس در اين كنايه، افزون بر اينكه كنايه بليغ‌تر از تصريح است، تهديد كفار است به شر مكان و به عذاب اليم و نيز در معناى احتجاجى است بر ضلالت آنان، چون هيچ ضلالتى بدتر از اين نيست كه انسان با صورت، خود را روى زمين بكشد و بدون اينكه جايى را ببيند پيش برود و هيچ نداند كه به كجا منتهى مى‌شود و در پيش رو با چه چيزهايى مواجه مى‌گردد و اين ضلالتى كه در حشرشان بر صورت، به سوى جهنم دارند مجسم و ممثل ضلالتى است كه در دنيا داشتند براى اينكه در دنيا هم به بيراهه مى‌رفتند و هيچ توجهى به صداى انبياء كه راهداران سعادت بشرند و از هر طرف ايشان را صدا مى‌زدند نمى‌كردند. پس مثل اينكه فرموده: اينها گمراهانى هستند كه در روز حشر بر صورتهايشان محشور مى‌شوند و كسى به چنين بلايى مبتلا نمى‌شود مگر آنكه در دنيا از گمراهان باشد.

مفسرين در وجه اتصال اين آيه به ما قبلش اختلاف كرده‌اند. بعضى به كلى آن را مسكوت گذاشته‌اند. در مجمع البيان گفته: مشركين به رسول خدا 6 و مؤمنين مى‌گفتند: اينها بدترين خلقند، خداى تعالى در پاسخشان فرموده:(أُوْلئِكَ شَرٌّ مَكاناً وَ أَضَلُّ سَبِيلًا). بعضى‌[2] گفته‌اند: اين آيه متصل است به آيه‌(أَصْحابُ الْجَنَّةِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِيلًا) كه قبل از اين آيات مورد بحث بود، ولى خواننده توجه فرمود كه از سياق چه بر مى‌آمد.

و نيز مفسرين در مراد از حشر بر صورت اختلاف كرده‌اند: بعضى‌[3] گفته‌اند: همان معناى ظاهرش مراد است كه با صورت به سوى جهنم مى‌افتند. بعضى‌[4] ديگر گفته‌اند: مراد از آن اين است كه او را در حالى كه صورتش روى زمين است به سوى جهنم مى‌كشند.

بعضى‌[5] گفته‌اند: به معناى انتقال از مكانى به مكانى ديگر است به طور منكوس و

[1] هر كس را خدا هدايتش كرده باشد او هدايت يافته واقعى است و كسى كه خدا گمراهش كرده باشد هرگز براى آنان سرپرستى جز خدا نخواهى يافت و ما روز قيامت آنها را بر صورتهايشان محشور مى‌كنيم در حالى كه نابينا و گنگ و كرند، ماوايشان جهنم است كه هر چه رو به خاموشى بگذارد آتشش را تند و تيزتر مى‌كنيم، و اين بدان جهت كيفر آنان شد كه به آيات ما كفر ورزيدند. سوره اسرى، آيه 98.

[2] روح المعانى، ج 19، ص 17 به نقل از كرمانى.

[3] ( 3 و 4) روح البيان، ج 6، ص 209.

[4] ( 3 و 4) روح البيان، ج 6، ص 209.

[5] تفسير فخر رازى، ج 24، ص 80.