بعضى‌[1] از مفسرين گفته‌اند: مراد از تكبير معرفت خداى تعالى به عظمت است و مراد از هدايت هدايت به سوى تسخير آن حيوان است و معنا چنين است كه: خداوند آن حيوان را مسخر شما كرد تا او را به عظمت بشناسيد و فكر كنيد كه او چقدر بزرگ است كه راه تسخير اين حيوان را به ما نشان داده است.

ولى وجه اول از اين دو وجه بهتر، و با سياق سازگارتر است، چون بنا بر آن وجه، تعليلى كه آمده با مقام (تسخيرش براى قربانى و تقرب) سازگارتر است، چون حاج به ياد كبريايى خدا مى‌افتد و او را در برابر اينكه هدايت به چنين عبادتى شده كه هم رضاى او را دنبال دارد و هم ثوابش را، تكبير گويد.

و بنا بر وجه دوم اين ارتباط با مقام رعايت نمى‌شود، چون تسخير شتر براى آدميان و هدايت ايشان به چگونگى تسخير آن، اختصاصى به حاجيان ندارد.

(وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ)- و بشارت ده نيكوكاران را، يعنى آنهايى را كه چنين اعمال نيك به جا مى‌آورند. و يا اين چنين احسان و در راه خدا انفاق مى‌كنند.

بحث روايتى [رواياتى در باره برابرى مردم در مكه ((سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ))، ظلم در آن شهر مقدس ((وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ ...)) و منافع مترتب بر حج ((لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ‌))]

در الدر المنثور است كه ابن ابى حاتم از ابن عباس روايت كرده كه در تفسير(وَ مَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحادٍ ...)، گفته اين آيه در باره عبد اللَّه بن انيس نازل شد كه رسول خدا 6 او را با مردى مهاجر و مردى از انصار به دنبال كارى فرستاد، و اين سه در بين راه به انساب خود افتخار كردند تا آنجا كه عبد اللَّه بن انيس را خشم گرفت و مرد انصارى را كشت و از اسلام مرتد شده به مكه گريخت. آيه شريفه نازل شد كه هر كس در مكه به خاطر ظلمى كه كرده از اسلام ملحد شود، از عذابى دردناك بدو مى‌چشانيم، يعنى هر كس به خاطر الحاد، و اعراضش از اسلام پناهنده به مكه شود ...[2].

مؤلف: نازل شدن اين آيه در خصوص اين داستان، نه با سياق سازگارى دارد و نه با رجوع ذيل آيه به صدر آن، تا ذيل متمم معناى صدر شود كه بيانش گذشت.

و در تفسير قمى در ذيل آيه‌( إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا) ...(وَ الْبادِ ) گفته: اين آيه در باره قريش‌

[1] تفسير صافى، ج 3، ص 380.

[2] الدر المنثور، ج 4، ص 351.