(إِنَّكُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَها وارِدُونَ) كلمه حصب به معناى آتش‌گيره است. و بعضى‌[1] گفته‌اند: به معناى هيزم است.

بعضى‌[2] ديگر گفته‌اند: اصل اين كلمه به معناى هر چيزى است كه در آتش افكنده شود، پس معنايش اعم از آن دو است.

و از اينكه در جمله‌(وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ) ما به كار برده كه براى غير ذوى العقول است و نفرموده و من تعبدون ، با اينكه خداى تعالى در بيشتر موارد كلامش از بتها به الفاظى كه اختصاص به ذوى العقول دارد تعبير كرده- هم چنان كه در آيه بعد فرموده‌(ما وَرَدُوها)- همانا بتها و تماثيل است نه معبودين از انبياء و صلحا و ملائكه، هم چنان كه بعضى گفته‌اند. و جمله بعدى هم كه مى‌فرمايد:(إِنَّ الَّذِينَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنى‌ ...) آن را تاييد- مى‌كند. در اين آيه از بتها با فعل و ردوا ياد كرده است.

و ظاهرا آيات مورد بحث از خطابهاى روز قيامت به كفار است، كه در آنها حكم شده به اينكه بايد داخل آتش شوند، و در جهنم جاودانه بسر برند، نه اينكه خطابى، دنيايى باشد و از آينده كفار خبر دهد و بخواهد به اين وسيله بر بطلان عبادت بتها، و خدا گرفتن آنها استدلال كند.

حرف لام در لها يا براى تاكيد تعدى، و يا به معناى الى است، و از ظاهر سياق بر مى‌آيد كه خطاب مزبور هم شامل كفار مى‌شود و هم آلهه آنان، يعنى شما و آلهه شما وارد جهنم خواهيد شد يا شما و الهه شما به سوى جهنم بر مى‌گرديد .

(لَوْ كانَ هؤُلاءِ آلِهَةً ما وَرَدُوها، وَ كُلٌّ فِيها خالِدُونَ) اين جمله اظهار حقيقت حال آلهه‌اى است كه مشركين آنها را مى‌پرستيدند تا شفيع ايشان شوند. و جمله‌(وَ كُلٌّ فِيها خالِدُونَ) يعنى همه شما و خدايانتان در جهنم جاويد هستيد.

(لَهُمْ فِيها زَفِيرٌ وَ هُمْ فِيها لا يَسْمَعُونَ) زفير صدايى است كه در اثر نفس كشيدن به داخل ايجاد مى‌شود، و به همين جهت در لغت آن را به صداى الاغ تفسير كرده‌اند. و اگر فرموده: صداى آن را نمى‌شنوند، به خاطر اين است كه در دنيا صداى كلمه حق را نمى‌شنيدند. هم چنان كه اگر در آخرت نمى‌بينند، سزاى اعراضشان از ديدن و نظر افكندن به آيات خدا است.

[1] ( 1، 2) روح البيان، ج 5، ص 524.

[2] ( 1، 2) روح البيان، ج 5، ص 524.