كرد، مگر بزرگ‌تر از همه را، كه آن را خرد نكرد.

و از ظاهر سياق بر مى‌آيد كه اظهار اميد ابراهيم (ع) در جمله‌(لَعَلَّهُمْ إِلَيْهِ يَرْجِعُونَ) به منظور بيان آن صحنه‌اى است كه عملش آن را مجسم مى‌كند، چون عمل وى يعنى شكستن همه بتها، و سالم گذاشتن بت بزرگ عمل كسى است كه مى‌خواهد مردم ببينند كه چه بر سر بتهايشان آمده، و بت بزرگشان سالم مانده، ناگزير نزد آن رفته آن را متهم كنند، كه اين كار زير سر او است، مثل كسى كه مردمى را بكشد، و يكى از آنها را زنده نگهدارد، تا او به دام بيفتد.

و بنا بر اين ضمير در كلمه اليه به كلمه كبيرا بر مى‌گردد، و مؤيد اين معنا گفتار آينده ابراهيم (ع) است كه در پاسخ آنان فرمود: بلكه بزرگ آنها چنين كرده .

ولى بيشتر مفسرين‌[1] بر اين رفته‌اند كه: ضمير مذكور به ابراهيم (ع) بر مى‌گردد، و معناى آيه اين است كه ابراهيم (ع) همه بتها را خرد كرد، مگر بزرگ آنها را، باشد كه مردم به وى مراجعه كنند، و او در پاسخ ايشان با ايشان محاجه نموده، مجابشان سازد، و بطلان الوهيت بتها را برايشان روشن سازد.

بعضى‌[2] از مفسرين ضمير مذكور را به كلمه اللَّه برگردانيده و گفته‌اند: معناى آيه اين است كه بتها را شكست، و بزرگ آنها را باقى گذاشت، باشد كه مردم به سوى خدا برگردند و او را عبادت كنند، و از خرد شدن خدايان خود متنبه شده و بفهمند كه آنها معبود نيستند و آنچه در باره آنها معتقد بودند باطل است.

و اين معنا روشن است كه لازمه دو تفسيرى كه نقل كرديم اين است كه جمله‌(إِلَّا كَبِيراً لَهُمْ) جمله‌اى زيادى و مستدرك باشد، هر چند كه بعضى از اين مفسرين براى حل اين اشكال دست و پايى كرده، ولى كارى از پيش نبرده، و گويا آن علتى كه نگذاشته ايشان ضمير را به كلمه كبير برگردانند اين بوده كه فكر كرده‌اند بنا بر اين تقدير ديگر اظهار اميد معنا ندارد.

و ليكن خواننده محترم توجه كرد كه منظور از اظهار اميد، اظهار اميد واقعى نيست، بلكه منظور از آن بيان آن صحنه‌ايست كه عمل او به وجود مى‌آورد.

[1] روح المعانى، ج 17، ص 62.

[2] روح المعانى، ج 17، ص 62 و 63.