(ما بَيْنَ أَيْدِينا) را حمل بر اعمال و آثار متفرعه بر وجود آدميان نموده، جمله‌(وَ ما خَلْفَنا) را هم بر اسباب و علل وجود آنان، كه مقدم بر وجود ايشان است بكنيم، و بنا بر اين اگر اين دو عبارت را در آيه مورد بحث نيز حمل بر همين معنا كنيم، در نتيجه جمله مذكور تعليل روشنى براى مجموع‌( بَلْ عِبادٌ مُكْرَمُونَ‌) ...(بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ ) خواهد بود، و معناى آن جمله و اين تعليل چنين مى‌شود: اگر خداى تعالى ذوات ملائكه را مكرم داشته، و آثار وجودى آنان را ستوده، براى اين بوده كه به گفتار و كردار آنان آگاه بوده‌(يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ)، و نيز به اسبابى كه به وسيله آن اسباب هستى يافته‌اند، خبر داشته، و آن اصل و ريشه‌اى كه روى آن ريشه جوانه زده‌اند آگاه بوده،(وَ ما خَلْفَهُمْ)، هم چنان كه در ستايش اشخاص مى‌گوييم: فلانى مردى كريم النفس و خوش كردار است، چون از دودمانى اصيل، و نجيب منشا گرفته است.

و جمله‌(وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى‌)، مساله شفاعت ملائكه براى غير ملائكه را متعرض است، و اين مساله‌اى است كه خيلى مورد توجه و اعتقاد بت‌پرستان است، كه مى‌گفتند:(هؤُلاءِ شُفَعاؤُنا عِنْدَ اللَّهِ)[1] و يا مى‌گفتند:(ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِيُقَرِّبُونا إِلَى اللَّهِ زُلْفى‌)[2] خداى تعالى در جمله مورد بحث اعتقاد آنان را رد نموده، مى‌فرمايد: ملائكه هر كسى را شفاعت نمى‌كنند، تنها كسانى را شفاعت مى‌كنند كه داراى ارتضاء باشند، و ارتضاء به معناى داشتن دينى صحيح و مورد رضاى خدا است، چون خودش فرموده:(إِنَّ اللَّهَ لا يَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَ يَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ يَشاءُ)[3] پس ايمان به خدا بدون شرك، ارتضايى است، كه وثنى‌ها آن را ندارند، چون مشركند، و از جمله عجائب امر ايشان اين است كه خود ملائكه را شريك خدا مى‌گيرند، ملائكه‌اى كه شفاعت نمى‌كنند مگر غير مشركين را.

(وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ)- مقصود از اين خشيت ترس از سخط و عذاب خدا است، اما ترسى كه توأم با امن از آن باشد، چون ملائكه گناهى ندارند. و اگر بگويى ملائكه با عصمتى كه خدا به ايشان داده، ديگر چرا مى‌ترسند؟ مى‌گوييم: عصمتى كه به آنان افاضه شده قدرت خداى را تحديد نمى‌كند، زمام ملك را از يد او خارج نمى‌سازد، پس او در هر حال قادر است، و همين نكته است كه معناى آيه بعدى را روشن مى‌سازد.

[1] اينها شفيعان ما در درگاه خدايند. سوره يونس، آيه 18.

[2] اگر اينها را مى‌پرستيم براى اين است كه ما را به خدا نزديك كنند. سوره زمر، آيه 3.

[3] خدا نمى‌آمرزد اينكه به او شرك بورزند، ولى هر گناهى كه پايين‌تر از آن باشد، از هر كس كه خودش بخواهد مى‌آمرزد. سوره نساء، آيه 48.