(الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ )[1] و آيه‌(وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ)[2] حقيقت معناى امر را به دست آورد، و در بعضى مباحث گذشته نيز در باره آن مختصرى صحبت شد، و به زودى بحث مفصل آن در كلامى كه پيرامون ملائكه از نظر قرآن خواهيم داشت، خواهد آمد و در آنجا خواهيم گفت كه حقيقت ملك در نظر قرآن چيست.

(يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ لا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضى‌ وَ هُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ).

مفسرين‌[3] دو جمله‌(ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ) و(ما خَلْفَهُمْ) را به اعمال گذشته و آينده آنان تفسير كرده، گفته‌اند: معنايش اين است كه خداوند آنچه را كه تا كنون كرده‌اند، و آنچه را كه بعدا مى‌كنند مى‌داند.

بنا بر اين تفسير جمله‌(يَعْلَمُ ما بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ)، استيناف و جمله‌اى ابتدايى در مقام تعليل جمله قبل است كه مى‌فرمود(لا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ ...)، گويا فرموده است: اگر آنچه از گفتار و كردار دارند، همه به امر خداى تعالى است، بدين جهت است كه خداى تعالى نيز، هم گفتار و كردار گذشته آنان را مى‌داند و هم آينده‌شان را، به همين جهت همواره مراقب احوال خود هستند.

و معناى مذكور معناى خوبى است، ليكن براى تعليل عدم اقدامشان بر معصيت بهتر سازش دارد تا براى تعليل انحصار عمل در مورد امر، و لفظ آيه منظورش اين دومى است نه اولى.

علاوه بر اين لفظ آيه هيچ دلالتى ندارد بر اينكه ملائكه مى‌دانند كه خدا به گذشته و آينده‌شان آگاه است. و با اين فرض ديگر معناى صحيحى براى تفسير مزبور نمى‌ماند.

در تفسير آيه شريفه‌(وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّكَ لَهُ ما بَيْنَ أَيْدِينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا)[4] نيز گذشت كه گفتيم بهترين وجه اين است كه جمله‌

[1] فرمان نافذ خدا وقتى اراده خلقت چيزى راى كند به محض اينكه بگويد موجود باش بلافاصله موجود مى‌شود. پس منزه است كسى كه ملك و ملكوت هر چيزى به دست او است. سوره يس، آيات، 82 و 83.

[2] و فرمان ما در عالم يكى است كه( در سرعت) مانند چشم به هم زدن انجام مى‌شود. سوره قمر، آيه 50.

[3] روح المعانى، ج 17، ص 33.

[4] ما جز به فرمان پروردگار تو نازل نمى‌شويم آنچه پيش روى ما و پشت سر ما و بين اين دو مى‌باشد از آن او است و پروردگارت هرگز فراموشكار نبوده. سوره مريم، آيه 64.