ندارد و عالم به طور اتفاقى موجود شده است، هم چنان كه از ذى مقراطيس و پيروانش نقل شده كه چنين اعتقادى داشته‌اند.

بعضى ديگر احتمال داده‌اند كه او مردى فلسفى بوده، يعنى قائل به وجود علتى براى ايجاد عالم بوده، جمعى ديگر احتمال داده‌اند كه از ستاره‌پرستان بوده است، و يا احتمال داده‌اند بت‌پرست بوده، و يا احتمال داده‌اند از حلولى مذهبان بوده كه براى خدا جسم قائل بوده‌اند، و اگر براى خود ادعاى ربوبيت مى‌كرده منظورش اين بوده كه زير دستانش بايد طوق اطاعت او را گردن نهند و از غير او اطاعت نكنند، اين بود خلاصه گفتار روح المعانى‌[1].

كه خواننده عزيز با رجوع به حقيقت مذهب وثنى‌ها متوجه مى‌شود كه هيچ يك از اين اقوال و احتمالات، و هيچ يك از ادله‌اى كه بدان استدلال كرده‌اند مطابق با واقع نيست.

[توضيح نكات و دقائق جواب موسى 7 كه فرمود:(رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى‌ كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‌) كه در قالب برهان خلق و هدايت همه چيز رب العالمين را معرفى نمود]

(قالَ رَبُّنَا الَّذِي أَعْطى‌ كُلَّ شَيْ‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‌) سياق آيه، يعنى وقوع آن در جواب از سؤال فرعون، كه پرسيد: پروردگار شما كيست اين معنا را مى‌رساند كه كلمه خلقه به معناى اسم مصدر باشد و ضمير آن به كلمه شى‌ء برگردد، پس مراد، وجود خاص هر چيزى است.

كلمه هدايت به معناى اين است كه راه هر چيز را به آن طورى نشان دهيم كه او را به مطلوبش برساند، و يا لا اقل راهى كه به سوى مطلوب او منتهى مى‌شود به او نشان دهيم و برگشت هر دو معنا به يك حقيقت بر مى‌گردد و آن عبارت است از نوعى رساندن مطلوب، حال يا رساندن به خود مطلوب، و يا رساندن به طريق منتهى به آن.

در اين آيه نامى از هدايت برده شده ولى از هدف برده نشده، و در كلام چيزى كه بتواند مفعول هدى واقع باشد جز كلمه شى‌ء نيست، پس ظاهر آيه اين مى‌شود كه مراد هدايت همه اشياى مذكور در سابق- به سوى مطلوبش باشد و مطلوب آن همان هدفى است كه به خاطر آن خلق شده، و معناى هدايتش به سوى آن هدف راه بردن و به كار انداختنش به سوى آن است، همه اين استفاده‌هايى كه كرديم از راه مناسبت بعضى از جملات با بعضى ديگر است.

پس برگشت معناى آيه به اين مى‌شود كه پروردگار من آن كسى است كه ميان همه موجودات رابطه برقرار كرده و وجود هر موجودى را با تجهيزات آن يعنى قوا و آلات و آثارى كه به وسيله آن به هدفش منتهى مى‌شود، با ساير موجودات مرتبط نموده است، مثلا جنين از

[1] روح المعانى، ج 16، ص 202.