است.

بعضى‌[1] ديگر گفته‌اند:(ما بَيْنَ أَيْدِينا) يعنى آسمان و(ما خَلْفَنا) يعنى زمين و(ما بَيْنَ ذلِكَ) يعنى بين آسمان و زمين است. بعضى‌[2] ديگر عكس اين را گفته‌اند: بعضى‌[3] ديگر گفته‌اند:(ما بَيْنَ أَيْدِينا) يعنى آنجايى كه بدان منتقل مى‌شوند،(ما خَلْفَنا) يعنى آنجايى كه از آن منتقل مى‌گردند(ما بَيْنَ ذلِكَ) يعنى آن مكانى كه در آن هستند.

اين اقوال سه‌گانه اخير مشتركند در اينكه كلمه ما موصول مكانى است، هم چنان كه آن هفت قول قبلى مشتركند در اينكه ما موصول زمانى است، البته در اينجا قول‌[4] ديگرى هست كه كلمه مذكور را اعم از زمانى و مكانى گرفته پس مجموع اقوال در معناى اين سه كلمه يازده قول شد، كه متاسفانه هيچيك از آنها دليلى ندارند، علاوه بر اين اشكالى هم دارند، و آن اين است كه ملائكه را با انسان قياس كرده‌اند، و حق مطلب همان است كه ما گفتيم.

پس جمله (لَهُ ما بَيْنَ أَيْدِينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ‌) افاده مى‌كند كه ملك خداى تعالى كه ملك حقيقى است و غير او كسى در آن تصرفى ندارد و نيز غير او در آن اراده‌اى- ندارد مگر به اذن و مشيت او، او، بر ملائكه احاطه دارد، و چون ملائكه معصيت ندارند پس هيچ عملى انجام نمى‌دهند مگر به امر او، و بعد از اذن و اراده او نمى‌كنند مگر آنچه را كه خدا اراده كند، پس هيچ ملكى نازل نمى‌شود مگر به امر او.

و با اين بيان روشن گرديد كه جمله‌(لَهُ ما بَيْنَ أَيْدِينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ) در مقام تعليل جمله‌(وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّكَ) و در جمله آخر آيه كه مى‌فرمايد(وَ ما كانَ رَبُّكَ نَسِيًّا) كلمه نسى بر وزن فعول، از نسيان است، و تتمه تعليل مزبور است، و معنايش اين است كه خداى تعالى چيزى از ملك خود را فراموش نمى‌كند تا در نتيجه امر تدبير ملكش مختل بماند، پس در جايى كه نزول ملك واجب است، امر به نزول را ترك نمى‌كند، و در جايى كه واجب نيست به آن امر نمى‌كند و هكذا، و گويا همين وجه باعث شد كه در آيه به جاى اثبات علم و يا يادآورى، نسيان را از خداى تعالى نفى كند.

بعضى‌[5] ديگر گفته‌اند: معناى آيه اين است كه پروردگار تو انبياى خود را رها نمى‌كند، و عدم نزول ملائكه براى عدم امر به آن است، نه اينكه خدا تو را رها كرده و به خود واگذار نموده باشد.

[1] ( 1، 2، 3، 4، 5) روح المعانى، ج 16، ص 114.

[2] ( 1، 2، 3، 4، 5) روح المعانى، ج 16، ص 114.

[3] ( 1، 2، 3، 4، 5) روح المعانى، ج 16، ص 114.

[4] ( 1، 2، 3، 4، 5) روح المعانى، ج 16، ص 114.

[5] ( 1، 2، 3، 4، 5) روح المعانى، ج 16، ص 114.