شامل قسمتى از مكان پيش روى ملائكه و مكانى كه در آنند و تمامى مكان پشت سر ايشان مى‌شود، ولى شامل تمام مكان پيش روى آنان نمى‌شود، و همچنين اگر مراد از آن، زمان بوده باشد، شامل همه گذشته و حال، و قسمتى از آينده، يعنى آينده نزديك مى‌گردد، و حال آنكه سياق جمله‌(لَهُ ما بَيْنَ أَيْدِينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ) به صراحت احاطه را مى‌رساند، و با بعضى زمانها و يا مكانها دون بعضى نمى‌سازد.

[بيان اينكه سخن ملائكه:(لَهُ ما بَيْنَ أَيْدِينا وَ ما خَلْفَنا وَ ما بَيْنَ ذلِكَ‌) مالكيت حقيقيه و مطلقه خدا را افاده مى‌كند و اشاره به وجوه مختلف ديگر در معناى اين جمله‌]

بنا بر اين وجه صحيح اين است كه ما كلمه‌(ما بَيْنَ أَيْدِينا) را بر اعمال ملائكه و آثار متفرع بر وجود ايشان حمل كنيم و بگوييم: به منظور اين است كه خدا آنچه عمل و اثر از ما سر مى‌زند مالك است، و مراد از(ما خَلْفَنا) را اسباب وجود ملائكه بگيريم و بگوييم: مراد از آن اين است كه خدا مالك تمامى آن اسباب و مقدماتى است كه قبل از هستى ما رديف كرد و آن اسباب سبب پيدايش ما شد، و جمله‌(ما بَيْنَ ذلِكَ) را حمل كنيم بر وجود خود ملائكه كه اگر آيه را چنين معنا كنيم آن وقت آيه شريفه متضمن بديع‌ترين تعبيرها، و لطيف‌ترين بيانات مى‌شود، كه با اين معنا احاطه الهى هم محفوظ مى‌ماند، چون برگشت معناى آيه به اين مى‌شود كه خدا مالك وجود ما و مالك متعلقات قبلى و بعدى وجود ما است.

اين بود آن معنايى كه مى‌خواستيم براى اين جمله بكنيم، ولى مفسرين در معناى آن اختلاف كرده‌اند، بعضى‌[1] گفته‌اند، مراد از(ما بَيْنَ أَيْدِينا) زمان آينده و پيش روى ما است، و مراد از(ما خَلْفَنا) زمان گذشته و مراد از(ما بَيْنَ ذلِكَ) زمان حال ما است.

بعضى‌[2] ديگر گفته‌اند:(ما بَيْنَ أَيْدِينا) يعنى زمان قبل از ايجاد، و(ما خَلْفَنا) يعنى بعد از مرگ تا بر قرار شدن آخرت و(ما بَيْنَ ذلِكَ) يعنى مدت زندگى.

بعضى‌[3] ديگر گفته‌اند:(ما بَيْنَ أَيْدِينا) يعنى دنيا تا نفخه اول صور، و(ما خَلْفَنا) يعنى بعد از نفخه دوم، و(ما بَيْنَ ذلِكَ) يعنى بين اين دو نفخه كه مدت چهل سال است.

بعضى‌[4] ديگر گفته‌اند(ما بَيْنَ أَيْدِينا) يعنى آخرت‌(وَ ما خَلْفَنا) يعنى دنيا، عده‌اى‌[5] ديگر گفته‌اند:(ما بَيْنَ أَيْدِينا) يعنى قبل از خلق،(وَ ما خَلْفَنا) يعنى بعد از فناء،(وَ ما بَيْنَ ذلِكَ) يعنى بين دنيا و آخرت، بعضى‌[6] ديگر گفته‌اند:(ما بَيْنَ أَيْدِينا) يعنى آنچه از امر دنيا مانده و(ما خَلْفَنا) يعنى آنچه گذشته و(ما بَيْنَ ذلِكَ) يعنى آنچه الآن در آن هستند.

بعضى‌[7] ديگر گفته‌اند: معناى آيه ابتداى خلقت و انتهاى اجل و مدت حيات ما

[1] ( 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7) تفسير فخر رازى، ج 21، ص 239 و مجمع البيان، ج 3، ص 521.

[2] ( 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7) تفسير فخر رازى، ج 21، ص 239 و مجمع البيان، ج 3، ص 521.

[3] ( 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7) تفسير فخر رازى، ج 21، ص 239 و مجمع البيان، ج 3، ص 521.

[4] ( 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7) تفسير فخر رازى، ج 21، ص 239 و مجمع البيان، ج 3، ص 521.

[5] ( 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7) تفسير فخر رازى، ج 21، ص 239 و مجمع البيان، ج 3، ص 521.

[6] ( 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7) تفسير فخر رازى، ج 21، ص 239 و مجمع البيان، ج 3، ص 521.

[7] ( 1، 2، 3، 4، 5، 6، 7) تفسير فخر رازى، ج 21، ص 239 و مجمع البيان، ج 3، ص 521.