و اگر قرآن فعل خدا را كلمه ناميده براى اين است كه فعل او بر وجود او دلالت مى‌كند. از همين جا است كه مسيح، كلمه خدا ناميده مى‌شود، و قرآن كريم مى‌فرمايد:(إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَ كَلِمَتُهُ)[1] و نيز از اينجا روشن مى‌شود كه هيچ عينى از اعيان خارجى و هيچ واقعه‌اى از وقايع به وجود نمى‌آيد مگر آنكه از اين جهت كه بر ذات خداى تعالى دلالت دارد، كلمه او است. چيزى كه هست در عرف و اصطلاح قرآن كريم مخصوص امورى شده كه دلالتش بر ذات بارى عز اسمه ظاهر باشد، و در دلالتش خفاء و بطلان و تغييرى نباشد، هم چنان كه فرموده:(وَ الْحَقَّ أَقُولُ)[2] و نيز فرموده:(ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ)[3] و چنين موجودى مثال روشنش عيسى بن مريم (ع) و موارد قضاى حتمى خدا است. و نيز از همين جا روشن مى‌شود اينكه مفسرين‌[4] كلمات در آيه را حمل بر معلومات و يا مقدورات و يا ميعادهايى كه به اهل ثواب و اهل عقاب داده شده نموده‌اند، صحيح نيست.

پس معناى اينكه فرمود:(قُلْ لَوْ كانَ الْبَحْرُ مِداداً لِكَلِماتِ رَبِّي) اين است كه اگر درياها مركب باشد و با آن، كلمات خدا را كه دلالت به خدا مى‌كنند بنويسم هر آينه آب دريا تمام مى‌شود و كلمات پروردگار تمام نمى‌شود.

و معناى‌(وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً) اين است كه حتى اگر غير درياهاى دنيا درياى ديگرى هم تهيه كنيم آن نيز خشك خواهد شد، قبل از اينكه كلمات پروردگار من تمام شود.

بعضى‌[5] از مفسرين گفته‌اند: مراد از بمثله جنس مثل است، نه يك مثل، چون كلمه مثل هر وقت اضافه به اصل شود از تناهى بيرون نمى‌رود، و چون كلمات خداى تعالى- يعنى معلوماتش- غير متناهى است، لذا متناهى نمى‌تواند غير متناهى را ضبط كند- اين خلاصه گفتار مفسر مذكور است.

اين گفته در جاى خود صحيح است ليكن نه به خاطر تناهى و عدم تناهى، و اينكه كلمات خدا غير متناهى است. بلكه به اين جهت است كه حقايقى كه كلمات بر آن دلالت مى‌كند از حيث دلالتش غلبه بر مقادير دارد، و چگونه چنين نباشد با اينكه هر ذره از ذرات دريا هر قدر هم بسيار فرض شود وافى نيست كه دلالتهايش را بر جمال و جلال خدا در طول‌

[1] جز اين نيست كه مسيح، عيسى بن مريم رسول اللَّه و كلمه او است. سوره نساء، آيه 171.

[2] سوره ص، آيه 84.

[3] گفتار نزد من دگرگونه نمى‌شود. سوره ق، آيه 29.

[4] مجمع البيان، ج 6، ص 498.

[5] روح المعانى، ج 16، ص 51.