است، و نهر ديگرى است كه از تفليس عبور مى‌كند به نام كر .

و داستان اين سد را يوسف ، مورخ يهودى در آنجا كه سرگذشت سياحت خود را در شمال قفقاز مى‌آورد ذكر كرده است. و اگر سد مورد بحث كه كورش ساخته عبارت از ديوار باب الأبواب باشد كه در كنار بحر خزر واقع است نبايد يوسف مورخ آن را در تاريخ خود بياورد، زيرا در روزگار او هنوز ديوار باب الأبواب ساخته نشده بود، چون اين ديوار را به كسرى انوشيروان نسبت مى‌دهند و يوسف قبل از كسرى مى‌زيسته و به طورى كه گفته‌اند در قرن اول ميلادى بوده است.

علاوه بر اين كه سد باب الأبواب قطعا غير سد ذو القرنينى است كه در قرآن آمده، براى اينكه در ديوار باب الأبواب آهن به كار نرفته.

و اما ياجوج و ماجوج: بحث از تطورات حاكم بر لغات و سيرى كه زبانها در طول تاريخ كرده ما را بدين معنا رهنمون مى‌شود كه ياجوج و ماجوج همان مغوليان بوده‌اند، چون اين دو كلمه به زبان چينى منگوك و يا منچوك است، و معلوم مى‌شود كه دو كلمه مذكور به زبان عبرانى نقل شده و ياجوج و ماجوج خوانده شده است، و در ترجمه‌هايى كه به زبان يونانى براى اين دو كلمه كرده‌اند گوك و ماگوك مى‌شود، و شباهت تامى كه ما بين ماگوك و منگوك هست حكم مى‌كند بر اينكه كلمه مزبور همان منگوك چينى است هم چنان كه منغول و مغول نيز از آن مشتق و نظائر اين تطورات در الفاظ آن قدر هست كه نمى‌توان شمرد.

پس ياجوج و ماجوج مغول هستند و مغول امتى است كه در شمال شرقى آسيا زندگى مى‌كنند، و در اعصار قديم امت بزرگى بودند كه مدتى به طرف چين حمله‌ور مى‌شدند و مدتى از طريق داريال قفقاز به سرزمين ارمنستان و شمال ايران و ديگر نواحى سرازير مى‌شدند، و مدتى ديگر يعنى بعد از آنكه سد ساخته شد به سمت شمال اروپا حمله مى‌بردند، و اروپائيان آنها را سيت مى‌گفتند. و از اين نژاد گروهى به روم حمله‌ور شدند كه در اين حمله دولت روم سقوط كرد. در سابق گفتيم كه از كتب عهد عتيق هم استفاده مى‌شود كه اين امت مفسد از سكنه اقصاى شمال بودند.

اين بود خلاصه‌اى از كلام ابو الكلام، كه هر چند بعضى از جوانبش خالى از اعتراضاتى نيست، ليكن از هر گفتار ديگرى انطباقش با آيات قرآنى روشن‌تر و قابل قبول‌تر است.

ز- از جمله حرفهايى كه در باره ذو القرنين زده شده مطلبى است كه من از يكى از