اين جمله از ملاحم يعنى پيشگوييهاى قرآن است.

از آنچه گفتيم به خوبى روشن گرديد كه ترك در جمله و تركنا به همان معناى متبادر از كلمه است، كه مقابل گرفتن و اخذ است، و هيچ جهتى ندارد كه مانند بعضى بگوييم: ترك به معناى جعل و از لغات اضداد است.

و اين آيه از كلام خداى عز و جل است، نه تتمه كلام ذو القرنين، به دليل اينكه در آن، سياق از غيبت به تكلم با غير كه سياق كلام سابق بر اين خداى تعالى بود و در آن مى‌فرمود:

(إِنَّا مَكَّنَّا لَهُ قُلْنا يا ذَا الْقَرْنَيْنِ)، تغيير يافته، و اگر تتمه كلام ذو القرنين بود جا داشت چنين بيايد: ترك بعضهم ... در مقابل جمله ديگر كه فرمود(جَعَلَهُ دَكَّاءَ).

و مقصود از(وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ) نفخه دومى قبل از قيامت است كه با آن همه مردگان زنده مى‌شوند، به دليل اينكه دنبالش مى‌فرمايد:(فَجَمَعْناهُمْ جَمْعاً وَ عَرَضْنا جَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ لِلْكافِرِينَ عَرْضاً).

(الَّذِينَ كانَتْ أَعْيُنُهُمْ فِي غِطاءٍ عَنْ ذِكْرِي وَ كانُوا لا يَسْتَطِيعُونَ سَمْعاً).

اين آيه تفسير كافرين است، و آنان همانهايى هستند كه خداوند ميان آنان و ذكرش سدى قرار داده و پرده‌اى كشيده- و به همين مناسبت بعد از ذكر سد متعرض حال آنان شده- ديدگان ايشان را در پرده‌اى از ياد خدا كرده و استطاعت شنيدن را از گوششان گرفته در نتيجه راهى كه ميان آنان و حق فاصله بود آن راه كه همان ياد خدا است، بريده شده است.

آرى، انسان يا از راه چشم به حق مى‌رسد، و از ديدن و تفكر در آيات خداى عز و جل به سوى مدلول آنها راه مى‌يابد، و يا از طريق گوش و شنيدن كلمات حكمت و موعظه و قصص و عبرتها، و اينان نه چشم دارند و نه گوش.

[وجوهى كه در بيان مراد آيه شريفه:(أَ فَحَسِبَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ يَتَّخِذُوا عِبادِي مِنْ دُونِي أَوْلِياءَ ...) گفته شده است‌]

(أَ فَحَسِبَ الَّذِينَ كَفَرُوا أَنْ يَتَّخِذُوا عِبادِي مِنْ دُونِي أَوْلِياءَ ...).

استفهامى است انكارى. در مجمع البيان گفته: معنايش اين است كه آيا كسانى كه توحيد خداى را انكار مى‌كنند خيال مى‌كنند اگر غير از خدا اولياى ديگرى اتخاذ كنند ايشان را يارى خواهند نمود، و عقاب مرا از ايشان دفع توانند كرد؟ آن گاه بر گفته خود استدلال نموده مى‌گويد: جمله‌(إِنَّا أَعْتَدْنا جَهَنَّمَ لِلْكافِرِينَ نُزُلًا)، بر اين حذف دلالت مى‌كند[1].

البته وجه ديگرى از ابن عباس نقل شده كه وى گفته معناى آيه چنين است: آيا اينان كه كافر شدند مى‌پندارند كه اگر بغير من آلهه‌اى بگيرند من براى خود و عليه ايشان غضب نخواهم كرد و عقابشان نمى‌كنم؟.

[1] مجمع البيان، ج 4، ص 213.