و در جمله‌(حَتَّى إِذا ساوى‌ بَيْنَ الصَّدَفَيْنِ قالَ انْفُخُوا) اختصار به حذف به كار رفته، و تقدير آن: فاعانوه بقوة و آتوه ما طلبه منهم فبنى لهم السد و رفعه حتى اذا سوى بين الصدفين قال انفخوا- او را به قوه و نيرو مدد كرده، و آنچه خواسته بود برايش آوردند، پس سد را برايشان بنا كرده بالا برد، تا ميان دو كوه را پر كرد و گفت حالا در آن بدميد .

و ظاهرا جمله‌(قالَ انْفُخُوا) از باب اعراض از متعلق فعل به خاطر دلالت بر خود فعل است. و مقصود اين است كه دم‌هاى آهنگرى را بالاى سد نصب كنند، تا آهن‌هاى داخل سد را گرم نمايند، و سرب ذوب شده را در لابلاى آن بريزند.

و در جمله‌(حَتَّى إِذا جَعَلَهُ ناراً قالَ ...) حذف و ايجازى به كار رفته، و تقدير آن اين است كه: فنفخ حتى اذا جعله نارا- دميد تا آنكه دميده شده را و يا آهن را آتش كرد بدين معنى كه: آن را مانند آتش سرخ و داغ كرد. و بنا بر اين، عبارت آن را آتش كرد از باب استعاره است.

(قالَ آتُونِي أُفْرِغْ عَلَيْهِ قِطْراً)- يعنى براى من قطر بياوريد تا ذوب نموده روى آن بريزم و لابلاى آن را پر كنم، تا سدى تو پر شود، و چيزى در آن نفوذ نكند.

(فَمَا اسْطاعُوا أَنْ يَظْهَرُوهُ وَ مَا اسْتَطاعُوا لَهُ نَقْباً).

كلمه اسطاع و استطاع به يك معنا است. و ظهور به معناى علو و استيلاء است. و نقب به معناى سوراخ كردن است. راغب در مفردات گفته: نقب در ديوار و پوست به منزله نقب در چوب است‌[1]، (يعنى نقب در سوراخ كردن ديوار و پوست، و نقب در سوراخ كردن چوب به كار مى‌رود). ضميرهاى جمع به ياجوج و ماجوج برمى‌گردد. در اين جمله نيز حذف و ايجاز به كار رفته و تقدير آن: فبنى السد فما استطاع ياجوج و ماجوج ان يعلوه لارتفاعه و ما استطاعوا ان ينقبوه لاستحكامه مى‌باشد، يعنى بعد از آنكه سد را ساخت ياجوج و ماجوج نتوانستند به بالاى آن بروند، چون بلند بود، و نيز به سبب محكمى نتوانستند آن را سوراخ كنند.

(قالَ هذا رَحْمَةٌ مِنْ رَبِّي فَإِذا جاءَ وَعْدُ رَبِّي جَعَلَهُ دَكَّاءَ وَ كانَ وَعْدُ رَبِّي حَقًّا) كلمه دكاء از دك به معناى شدت كوبيدن است. و در اينجا مصدر و به معناى اسم مفعول است. بعضى گفته‌اند: مراد شتر دكاء يعنى بى‌كوهان است، و اگر اين باشد آن وقت به طورى كه گفته شده استعاره‌اى از خرابى سد خواهد بود.

[1] مفردات راغب، ماده نقب .