مى‌گشت، و به او دست نمى‌يافت تا آنچه با بنى هاشم در مسجد الحرام جمع شده شمشيرها را برهنه نموده قريش را تهديد كردند كه اگر محمد رسول خدا 6 پيدا نشود چنين و چنان مى‌كنيم، در همين حال بودند كه رسول خدا 6 از آسمان نازل شده نزد ايشان آمد، و مشاهدات خود را براى قريش تعريف كرد: و پر واضح است كه اين همه جزئيات و خصوصيات تصور نمى‌رود در ايامى اتفاق افتاده باشد كه ابى طالب (ع) در شعب محاصره و دست بگريبان آن شدائد و بلايا بوده.

و به هر حال معراجى كه آيه شريفه مورد بحث آن را اثبات مى‌كند معراجى كه به بيت المقدس بود ابتدايش مسجد الحرام بوده و آيه شريفه در اين معنى كمال ظهور را دارد، و جهت ندارد كه ما آن را تاويل كنيم.

باز اختلاف ديگرى كرده‌اند در كيفيت معراج، بعضى‌[1] گفته‌اند: هم روحانى و هم جسمانى بوده رسول خدا 6 با بدن خاكى خود از مسجد الحرام به بيت المقدس و از آنجا نيز با جسد و روحش به آسمانها عروج نموده است، و اين قول بيشتر مفسرين است.

بعضى‌[2] ديگر گفته‌اند: با روح و جسدش تا بيت المقدس و از آنجا با روح شريفش به آسمانها عروج نموده است و اين قول گروهى از مفسرين است. و بعضى گفته‌اند: با روحش بوده و اين خود از رؤياهاى صادقى است كه خداوند به پيغمبرش نشان داده، و اين قول نادرى از مفسرين است.

در مناقب گفته: مردم در معراج اختلاف كرده‌اند، و خوارج آن را انكار و فرقه جهميه معترض شده‌اند به اينكه روحانى و به صورت رؤيا بوده است، ولى فرقه اماميه و زيديه و معتزله گفته‌اند تا بيت المقدس روحانى و جسمانى بوده، چون آيه شريفه دارد: تا مسجد اقصى .

عده‌اى ديگر گفته‌اند: از اول تا به آخر حتى آسمانها را هم با جسد و روح خود معراج كرده است، و اين معنى از ابن عباس و ابن مسعود، و جابر، و حذيفه و انس و عايشه و ام هانى روايت شده است.

و ما در صورتى كه ادله مذكور دلالت كند آن را انكار نمى‌كنيم، و چگونه انكار كنيم با اينكه سابقه آن در دست هست، و آن معراج موسى بن عمران (ع) است كه‌

[1] منهج الصادقين، ج 5، ص 240، روح المعانى، ج 15، ص 7، مجمع البيان، ج 6، پاورقى ص 396.

[2] روح المعانى، ج 15، ص 7 به نقل از مازرى.