تشخيص دادن نيست، و اظهار كردن ادب غير از تشخيص دادن و گفتن است.

و ظاهر امر اين است كه گويندگان‌(رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِما لَبِثْتُمْ) غير گويندگان‌(لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ) است، زيرا سياق- همانطور كه ديگران‌[1] هم گفته‌اند- سياق محاوره و پاسخ و پرسش است كه لازمه‌اش اين است كه يك عده بپرسند و عده‌اى ديگر پاسخ گويند. پس گويندگان جمله دومى غير از گويندگان جمله اولى هستند، و اگر هر دو كلام از يك عده مى‌بود جاى آن داشت كه بفرمايد: ثم قالوا ربنا اعلم بما لبثنا- پس خودشان در جواب خود گفتند پروردگار ما داناتر است به اينكه چقدر خوابيده‌ايم نه اينكه بفرمايد: پروردگار شما بهتر مى‌داند ... .

از اينجا استفاده مى‌شود كه اصحاب كهف هفت نفر يا بيشتر بوده‌اند، نه كمتر، زيرا در حكايت گفتگوى ايشان يك جا تعبير به قال آمده، و دو جا: قالوا و چون كمترين عدد جمع سه است نتيجتا عددشان از هفت نفر كمتر نبوده و حد اقل سه نفر سؤال كرده‌اند و حد اقل سه نفر جواب داده‌اند، و يك نفر هم صاحب كلامى است كه كلمه قال در آغازش آمده.

[گفتگوى اصحاب كهف بعد از بيدار شدن در باره رفتن به شهر]

(فَابْعَثُوا أَحَدَكُمْ بِوَرِقِكُمْ هذِهِ إِلَى الْمَدِينَةِ فَلْيَنْظُرْ أَيُّها أَزْكى‌ طَعاماً فَلْيَأْتِكُمْ بِرِزْقٍ مِنْهُ)- اين جمله نيز تتمه محاوره و گفتگوى ايشان است، كه پيشنهاد مى‌كند يك نفر را به شهر بفرستند تا طعامى برايشان بخرد، و غذايى تهيه كند. ضمير در كلمه ايها به مدينه بر مى‌گردد، و مقصود اهل مدينه است، يعنى كدام يك از اهل شهر طعام بهترى دارد از او بخرد و بياورد، و اين قسم اضمار را استخدام گويند.

كلمه ازكى: پاكيزه‌تر از ماده زكات است، و زكات طعام پاكيزه آن است. بعضى‌[2] گفته‌اند: يعنى حلال‌تر آن. بعضى‌[3] ديگر گفته‌اند يعنى پاك‌تر آن، و ليكن اينكه كلمه را به صيغه افعل تفصيل (ازكى) آورده خالى از اين اشعار و اشاره نيست كه مقصود از كلمه مذكور همان معناى اول باشد.

ضمير در منه به طعامى برمى‌گردد، كه از جمله‌(أَزْكى‌ طَعاماً) استفاده مى‌شود بعضى‌[4] گفته‌اند به كلمه‌(أَزْكى‌ طَعاماً) برمى‌گردد و كلمه من در منه براى ابتداء و يا تبعيض است كه اگر تبعيض باشد معناى جمله اين مى‌شود كه يكى را بفرستيد در شهر بگردد و ببيند كداميك از فروشگاهها جنس پاكيزه‌تر مى‌فروشد و مقدارى از آن برايتان‌

[1] روح المعانى، ج 15، ص 229.

[2] ( 2 و 3) روح المعانى، ج 15، ص 230 و تفسير فخر رازى، ج 21، ص 103.

[3] ( 2 و 3) روح المعانى، ج 15، ص 230 و تفسير فخر رازى، ج 21، ص 103.

[4] روح المعانى، ج 15، ص 231.