خوابيده‌ايد چون اگر منظورشان رد آن كلام نبوده باشد جا داشت بگويند: پروردگار ما بهتر مى‌داند .

اين را بدان جهت گفتيم تا روشن گردد كه عبارت مذكور صرفا براى رعايت ادب نسبت به خداى تعالى نبوده- آن طور كه بعضى‌[1] از مفسرين پنداشته‌اند- بلكه براى بيان حقيقتى از حقايق معارف توحيد بوده است، و آن اين است كه اصولا علم- به معناى حقيقى كلمه- جز علم خدا نيست، زيرا انسان، گذشته از خودش، محجوب از هر چيز ديگرى است حتى نه تنها مالك نفس خود نيست، بلكه احاطه به خويش هم ندارد، مگر آنكه خدايش اجازه داده باشد، و اگر به غير خود احاطه‌اى پيدا كند و علمى به هم رساند به آن مقدار مى‌تواند كه امارت و نشانه‌هاى خارجى برايش كشف نموده پرده‌بردارى كند، و اما احاطه به عين موجودات و عين حوادث كه علم حقيقى هم همان است علمى است مخصوص خداى تعالى كه محيط به هر چيز و شاهد و ناظر بر هر چيز است، و آيات قرآنى هم كه بر اين معنا دلالت كند بسيار زياد است.

پس شخص موحد اگر عارف به مقام پروردگار خود باشد بايد در هر امرى تسليم او گردد، و علم را از آن او بداند، و به خودش نسبت علم ندهد، نه تنها علم بلكه هيچ كمالى چون علم و قدرت را به خود نسبت ندهد مگر در جايى كه ناچار شود كه در آن صورت حقيقت علم و قدرت را به خدا نسبت مى‌دهد و آن گاه آن مقدارى را براى خود اثبات مى‌كند كه خداى تعالى تمليكش كرده، و اجازه‌اش داده، هم چنان كه خودش فرموده:(عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ يَعْلَمْ)[2] و نيز فرموده:(قالُوا سُبْحانَكَ لا عِلْمَ لَنا إِلَّا ما عَلَّمْتَنا)[3] و نيز آياتى ديگر.

[جمله:(رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِما لَبِثْتُمْ) انحصار علم حقيقى به معناى احاطه بر عين موجودات و حوادث، به خداى تعالى را افاده مى‌كند]

از همين جا مى‌توان فهميد كه گويندگان جمله‌(رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِما لَبِثْتُمْ) در مقام معرفت و خداشناسى از گويندگان جمله‌(لَبِثْنا يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ) برتر بوده‌اند، و مقصودشان از گفته خود تنها اظهار ادب نبوده، بلكه همانطور كه گفتيم به يكى از معارف توحيد آشنايى داشته‌اند، و گرنه ممكن بود بگويند: ربنا اعلم بما لبثنا- پروردگار ما بهتر مى‌داند كه چقدر خوابيده‌ايم ، آن وقت اين دسته آن عده‌اى نمى‌بودند كه خداى تعالى در باره‌شان فرمود: (ثُمَّ بَعَثْناهُمْ لِنَعْلَمَ أَيُّ الْحِزْبَيْنِ أَحْصى‌ لِما لَبِثُوا أَمَداً)- آنان را مبعوث كرديم تا بدانيم كدام طائفه بهتر تشخيص مى‌دهند كه چقدر خوابيده‌اند ، براى اينكه صرف اظهار ادب ملازم با بهتر

[1] روح المعانى، ج 15، ص 229.

[2] و به آدم آنچه را كه نمى‌دانست با الهام خود تعليم داد. سوره علق، آيه 5.

[3] گفتند منزهى تو، ما علمى نداريم مگر همان مقدار كه تو به ما دادى. سوره بقره آيه 32.