اصلاح باشد تبذير گفته نمى‌شود، هر چند كه زياد باشد[1].

[اشاره به وجه اينكه فرمود: اسرافكاران برادران شياطين هستند]

و جمله‌(إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كانُوا إِخْوانَ الشَّياطِينِ) تعليلى است بر نهى از تبذير، و معنايش اين است كه اسراف مكن زيرا كه اگر اسراف كنى از مبذرين- كه برادران شيطانند- خواهى شد.

و گويا وجه برادرى مبذرين و اسراف كنندگان با شيطانها اين باشد كه اسراف كاران و شيطان از نظر سنخيت و ملازمت مانند دو برادر مهربان هستند كه هميشه با همند، و ريشه و اصلشان هم يك پدر و مادر است هم چنان كه آيه شريفه‌(وَ قَيَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ)[2]، و آيه‌(احْشُرُوا الَّذِينَ ظَلَمُوا وَ أَزْواجَهُمْ)[3] (كه مقصود از ازواج در اينجا همان قرناء در آيه قبلى است) و آيه‌(وَ إِخْوانُهُمْ يَمُدُّونَهُمْ فِي الغَيِّ ثُمَّ لا يُقْصِرُونَ)[4] همين معنا را مى‌رساند.

و از همين جا معلوم مى‌شود كه تفسير آن مفسر[5] كه آيه را به قرين و دوستان شيطانها، تفسير كرده بهتر است از تفسيرى‌[6] كه ديگرى به معناى اتباع و پيروان شيطان گرفته است.

و مراد از كلمه شيطان در جمله‌(وَ كانَ الشَّيْطانُ لِرَبِّهِ كَفُوراً) همان ابليس است كه پدر شيطانها است، و شيطانها ذريه و قوم و قبيله او هستند، بنا بر اين، لام شيطان لام عهد ذهنى است و همچنين مى‌شود لام را لام جنس بگيريم كه مراد از شيطان، جنس شيطان باشد و به هر حال كفر ورزيدن شيطان نسبت به پروردگار خود از اين جهت است كه او نعمتهاى خدا را كفران نموده و آنچه از قوه و قدرت و ابزار بندگى از جانب خدا به او داده شده، همه را در راه اغواء و فريب بندگان خدا و وادار كردن آنان به نافرمانى و دعوتشان به خطاكارى و كفران نعمت مصرف مى‌كند.

و از آنچه گذشت اين معنا روشن گرديد كه چرا اول شيطان را به صيغه جمع (شياطين) و بعدا به صيغه مفرد (شيطان) آورد، آيه كريمه ابتدا خواسته بفهماند كه هر اسراف كننده‌اى برادر شيطان خويش است، پس همه اسراف‌كاران برادران شيطانهايند. و اما در

[1] مجمع البيان، ج 6، ص 410.

[2] مبعوث مى‌كنيم براى آنها قرين‌هايى از شيطانها. سوره حم سجده، آيه 25.

[3] بياوريد كسانى را كه ظلم كردند و همزادهايشان را. سوره صافات، آيه 22.

[4] و( شياطين انس و جن) برادرانشان را( يعنى مردم فاسق هواپرست را) براه ضلالت و گمراهى مى‌كشند و در گمراه كردن بدكاران هيچ كوتاهى نمى‌كنند. سوره اعراف، آيه 202.

[5] مجمع البيان، ج 9، ص 10.

[6] روح المعانى، ج 16، ص 118.