كردند، مانند حضرت نوح كه گفت:(أَنِّي مَغْلُوبٌ فَانْتَصِرْ)[1] ممكن هم هست ضمير مذكور را هم به رسولان و هم به كفار برگردانيم، چون كفار هم اصرار داشتند كه انبياء آن نصرتى را كه براى خود پيشگويى كرده بودند نشان دهند و مكرر سركوب مى‌كردند كه پس چه شد نصرتى كه مى‌گفتيد؟(مَتى‌ هذَا الْفَتْحُ)[2] يا(مَتى‌ هذَا الْوَعْدُ)[3] بنا بر اين تقدير معناى آيه چنين مى‌شود كه، رسولان از يك سو و كفار از سوى ديگر فتح خدايى را مى‌خواستند، و سرانجام، خيبت و نوميدى و هلاكت نصيب كفار شد.

( مِنْ وَرائِهِ جَهَنَّمُ وَ يُسْقى‌ مِنْ ماءٍ صَدِيدٍ) ...(وَ مِنْ وَرائِهِ عَذابٌ غَلِيظٌ ).

كلمه صديد به معناى چركى است كه از رحم سرازير شود، و اين معرفى آبى است كه كفار در جهنم مى‌نوشند، و كلمه تجرع به معناى نوشيدن مشروب بطور جرعه جرعه و دائم است، و كلمه اساغة به معناى جريان دادن نوشيدنى‌ها در حلق است، وقتى گفته مى‌شود ساغ الشراب معنايش اين است كه نوشيدنى را در حلق خود مى‌ريخت، و وقتى گفته مى‌شود أسغيته الشراب معنايش اين است كه من نوشيدنى را در حلق او ريختم، در مجمع البيان‌[4] چنين آمده، بقيه كلمات اين دو آيه هم روشن است.

(مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمالُهُمْ كَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِي يَوْمٍ عاصِفٍ ...).

روز عاصف روزى را مى‌گويند كه: در آن بادهاى تند بوزد، در اين آيه، اعمال كفار را از اين جهت كه به نتيجه نمى‌رسد و اثر سعادتى براى آنان ندارد به خاكسترى مثل مى‌زند كه دچار بادهاى تند گشته در يك لحظه نابود گردد، مانند آيه شريفه‌اى كه مى‌فرمايد:(وَ قَدِمْنا إِلى‌ ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً)[5] پس اعمال كفار، هر يك به منزله يك ذره خاكسترى است كه در برابر تندباد روزى طوفانى قرار گيرد و اثرى از آن باقى نماند.

و از اينجا معلوم مى‌شود كه كلام تمام است و حاجت به تقدير چيزى ندارد و لازم نيست مانند برخى‌[6] بگوئيم تقدير آيه مثل اعمال الذين كفروا ... ، است و به طورى كه از ظاهر آيه‌

[1] خدايا من مغلوب شدم، لذا از تو يارى مى‌طلبم. سوره قمر آيه 10.

[2] سوره الم سجده آيه، 18.

[3] سوره يس، آيه 48.

[4] مجمع البيان، ج 6، ص 308.

[5] ما به يك يك عمل كرد كفار مى‌پردازيم و آنها را به باد فنا مى‌دهيم. سوره فرقان، آيه 23.

[6] تفسير كبير فخر رازى، ج 19، ص 105 و مجمع البيان، ج 6، ص 309.