[1] و در معناى دوم يعنى برگشتن به دنيا فرموده:(وَ لَوْ تَرى‌ إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنَّا مُوقِنُونَ)[2].

[در عذاب ظالمان در آخرت تخفيف و تاخيرى نيست‌]

(وَ إِذا رَأَى الَّذِينَ ظَلَمُوا الْعَذابَ فَلا يُخَفَّفُ عَنْهُمْ وَ لا هُمْ يُنْظَرُونَ).

آيه قبلى در حقيقت در مقام فرق ميان روز جزاء يعنى روز قيامت با ساير ظروف جزاء در دنيا بوده و حتى فرمود: جزاى روز قيامت مانند جزاهاى دنيا نيست كه با عذر خواهى و يا استعتاب تغيير بپذيرد، ولى اين آيه در مقام بيان فرق ميان عذاب آن روز با عذابهاى دنيوى است، كه گريبانگير ستمكاران مى‌شود، زيرا عذابهاى دنيايى ستمكاران، هم تخفيف‌پذير است و هم تاخيرپذير، ولى عذاب قيامت نه تخفيف مى‌پذيرد و نه تاخير.

پس اينكه فرمود:(وَ إِذا رَأَى الَّذِينَ ظَلَمُوا الْعَذابَ) و نفرمود: الذين كفروا براى اين بود كه به علت و ملاك حكم، اشاره كرده باشد، و مقصود از ديدن عذاب ، بطورى كه از سياق بر مى‌آيد اشراف عذاب به ايشان و اشراف ايشان به عذاب بعد از رسيدگى به حساب است، و مقصود از عذاب ، عذاب روز قيامت است كه همان شكنجه به آتش است.

و معناى آيه (و خدا داناتر است) اين است كه وقتى به حسابشان رسيدگى شد، و حكم عذاب صادر گرديد، و نزديك آتش شدند، و آن را مشاهده كردند ديگر خلاصى برايشان نيست، و ديگر نه تخفيفى دارند و نه مهلتى.

(وَ إِذا رَأَى الَّذِينَ أَشْرَكُوا شُرَكاءَهُمْ ...) داستان روز قيامت را هم چنان ادامه مى‌دهد، و مراد از(الَّذِينَ أَشْرَكُوا) در عرف قرآن، پرستندگان اصنام و اوثانند، و همين خود قرينه است بر اينكه مراد از كلمه شركاءهم كسانيند كه براى خدا شريك گرفته بودند، و به افتراء ايشان شركاى خدا بودند، ذيل آيه بعدى نيز بر اين معنا دلالت دارد.

و اگر بجاى اينكه بفرمايد شركاى خدا، فرمود: شركاى ايشان براى اين بود كه به‌

[1] روزى كه كشف كرده شود از ساق و خوانده شوند به سجود پس استطاعت ندارند كه فرو افتاده باشند چشمهايشان، فرو گيرد ايشان را خوارى، و بتحقيق بودند كه خوانده مى‌شدند به سجود و ايشانند تندرستان. سوره قلم، آيات 42 و 43.

[2] و اگر بينى آن وقت كه گناهكاران بزير افكنند سرهايشان را نزد پروردگارشان،( گويند) خدايا ديديم و شنيديم پس برگردان ما را تا كار شايسته انجام دهيم بدرستى كه ما از يقين‌كنندگانيم. سوره سجده، آيه 12.