و در آخر ايمان به خدا و رسول و روز جزا مى‌شود، و باعث مى‌شود كه انسان آن نعمت را در راه مرضات خداى تعالى مصرف نمايد، شخصى كه ايمان به خدا و رسولش دارد هر دو نعمت را دارد، هم جسمانيش را و هم روحانيش را، ولى كافر به يك نعمت، منعم است، آنهم نعمت مادى و دنيوى است و از ديگرى محروم است، در كلام خداى سبحان شواهد زيادى بر اين دو اعتبار هست پس نمى‌توان سخن جبريان را پذيرفت و گفت كه خدا بر كافران هيچ نعمتى نداده.

[مراد از اينكه در قيامت از هر امتى شهيدى مبعوث مى‌گردد]

(وَ يَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً ثُمَّ لا يُؤْذَنُ لِلَّذِينَ كَفَرُوا وَ لا هُمْ يُسْتَعْتَبُونَ).

در مجمع البيان از زجاج نقل مى‌كند كه گفته: عتب به معناى غضب و حزن است، وقتى گفته مى‌شود: فلانى بر فلانى عتب كرد معنايش اين است كه غم او را خورد، و اگر برگردد و دلجوئيش كند مى‌گويند عاتبه ، و اسم اين ماده عتبى است، يعنى برگشتن معتوب عليه به چيزى كه مايه رضايت عاتب باشد، و كلمه استعتب به معناى از او خواست كه دلجويى كند مى‌باشد، اين بود نقل كلام زجاج‌[1].

و در جمله‌(وَ يَوْمَ نَبْعَثُ مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيداً) از سياق به دست مى‌آيد كه مراد از اين يوم روز قيامت و مراد از اين شهداء كه خدا هر يك را از يك امتى مبعوث مى‌كند، گواهان اعمال است كه حقايق اعمال امت خود را ضبط كرده‌اند، و در آن روز از ايشان استشهاد مى‌شود، و ايشان شهادت مى‌دهند، و ما در تفسير آيه‌(لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيداً)[2] در جلد اول اين كتاب در معناى اين شهادت مقدارى بحث كرديم.

و از لفظ آيه شريفه هيچ بر نمى‌آيد كه مراد از شهيد هر امت، پيغمبر آن امت است، و نيز بر نمى‌آيد كه مراد از امت، امت آن پيغمبر است، بلكه احتمال هم مى‌رود كه مراد از شهيد، غير از پيغمبر و شخصى نظير امام باشد، هم چنان كه آيه سوره بقره و همچنين آيه‌(وَ جِي‌ءَ بِالنَّبِيِّينَ وَ الشُّهَداءِ)[3] دليل بر اين احتمال است، و بنا بر اين، مراد از(مِنْ كُلِّ أُمَّةٍ)، امت و اهل زمان هر شهيد برانگيخته شده خواهد بود.

و در جمله‌(ثُمَّ لا يُؤْذَنُ لِلَّذِينَ كَفَرُوا ...)، ذكر مبعوث كردن شهيد هر امت دليل بر

[1] مجمع البيان، ج 6، ص 377.

[2] سوره بقره، آيه 143.

[3] و آورده شدند پيامبران و شهيدان. سوره زمر، آيه 69.