فرستادگان ما اعراض نمودند، پس آن روز سرپرست ايشان شيطان بود و ايشان بر ضلالت متفق بودند و براى ايشان در روز قيامت عذابى دردناك است.

زمخشرى‌[1] بنا بر همين تفسير تجويز كرده كه ضمير وليهم به قريش بر گردد، و معنا اين باشد كه شيطان براى امتهاى گذشته اعمال زشتشان را زينت داد و خود او امروز ولى و سرپرست قريش است. و ليكن اختلاف ضماير، اين احتمال را ضعيف مى‌كند.

و ممكن است مراد از امتها، امتهاى گذشته منقرض شده باشد و آن وقت ولايت شيطان و سرپرستيش براى آن امتها سرپرستى در عالم برزخ آنان باشد، كه در آنجا عذابى دردناك دارند.

و بعضى‌[2] گفته‌اند: مراد از اليوم مدت دنيا است و اين مدت، مدت سرپرستى شيطان و روز قيامت، روز عذاب است.

بعضى‌[3] ديگر گفته‌اند: مراد از اليوم روز قيامت است در آنجا است كه شيطان براى ايشان ولايت دارد و همانجا است كه عذاب دردناك دارند.

بعضى‌[4] ديگر گفته‌اند: مراد، روزى است كه شيطان اعمال ايشان را زينت مى‌دهد، و اين تعبير از قبيل حكايت حال گذشته است.

ولى از همه وجوه قريب‌تر همان وجه اول و بعد از آن وجه دوم و بعد از آن سوم است (و خدا داناتر است).

(وَ ما أَنْزَلْنا عَلَيْكَ الْكِتابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ ...).

ضمير لهم به مشركين بر مى‌گردد، و مراد از آنچه در آن اختلاف كردند همان اعتقاد حق و عمل حق است، پس مراد از تبين، ايضاح و كشف به منظور اتمام حجت است و دليل بر اين معنايى هم كه كرديم جدا كردن امر مؤمنين از آنها و جداگانه ذكر كردن ايشان است كه فرمود:(وَ هُدىً وَ رَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ).

و معناى آيه اين است كه: اين وضع و حال مردم در اختلافى كه در باره معارف حق و احكام الهى دارند و آنچه بر تو نازل كرده‌ايم جز براى كشف حقيقت براى اختلاف كنندگان نبود، تنها منظور اين بود كه حجت بر ايشان تمام شود، و نيز براى اين بود كه در

[1] الكشاف، ج 2، ص 614.

[2] منهج الصادقين، ج 5، ص 203.

[3] مجمع البيان، ج 6، ص 369.

[4] كشاف، ج 2، ص 614.